سلام نو _ سرویس گردشگری: شهر دقیانوس تنها افسانه دوران کودکی نیست؛ بلکه تمدنی باشکوه و باعظمت است که در میان خاک‌های جیرفت مدفون شده بود. این شهر که تا اواخر سده هفتم هجری پررونق بوده است، در شمال شرق جیرفت و مجاور هلیل‌رود قرار دارد و در سال‌های اخیر کشف شده و حیرت باستان‌شناسان را به‌همراه داشته است. شهر دقیانوس در فهرست آثار ملی ایران به چشم می‌خورد.
کشف جذاب شهر دقیانوس
چند سالی بود که جیرفت با خشکسالی دست‌وپنجه نرم می‌کرد و روستاییانی که تنها درآمدشان از کشاورزی بود، از نظر امرار معاش دچار مشکلاتی شدند. تا اینکه روزی یکی از کشاورزانی که با ناامیدی زمینش را شخم می‌زد، با بخشی از یک کاسه روبه‌رو شد که از زمین بیرون آمده بود. او زمین را کند، غافل از آنکه زمینش، گورستانی است که بخشی از تاریخ ایران در آن مدفون شده است. آوازه کشف گنج منجر به فروش بسیاری از آثار تاریخی این منطقه شد.
با این حال، داستان این تمدن فراموش‌شده از آنجا آغاز شد که حدود ۱۰ سال قبل رودخانه هلیل‌رود بار دیگر طغیان کرد و پس از فروکش آن، مردم محلی که پیش از این افسانه‌ها در خصوص شهر دقیانوس و کشف گنج در اطراف شهر جیرفت در داستان‌های محلی به کودکان می‌گفتند، پس از پایان سیلاب دیدند که سیل شهری عظیم را نمایان کرده است.
حوزه فرهنگی هلیل‌رود که در نزدیکی جیرفت امروزی واقع شده است، یکی از مراکز تمدنی شرق باستان محسوب می‌شود و گمان می‌رود مهد تمدن ارت بوده است. در هزاره سوم قبل از میلاد، سرزمینی رویایی و پیشرفته مملو از فرهنگ، هنر، تمدن و قدرت به نام «ارت» وجود داشت.
پادشاه مقتدر ارت بر قلمرویی سرشار از ثروت حکومت می‌کرد که در حاشیه رودخانه عظیم هلیل‌رود قرار داشت. این سرزمین شامل دره‌ای مملو از زمین‌های کشاورزی، معادن و چهار راهی برای عبور کاروان‌های مختلف می‌شد.
در کتاب‌های تاریخ آمده است که سومریان خط را اختراع کردند و آن را به دیگر ملل آموختند؛ اما کتیبه‌های به دست آمده از جیرفت در سال ۱۳۷۹ هجری شمسی نشان دادند که ممکن است اهالی این شهر بسیار قبل‌تر از سومریان به پدیده خط و نگارش مسلط شده بودند.
شهر دقیانوس که در حوزه هلیل‌رود جای گرفته، از شهرهای شکوفا در دوره اسلامی بوده است. این شهر از اواخر سده هفتم هجری به بعد به دلایلی که دقیقا مشخص نیست، به‌تدریج متروک شد و رو به ویرانی نهاد؛ به‌طوری که شواهد مختصر و اندکی از سده هشتم هجری در سطح این شهر وجود دارد. به نظر می‌رسد که هجوم اقوام ویرانگر غز، ناامنی راه‌های تجاری، تغییر راه‌ها از مسیر جیرفت و عواملی که بر اثر این اتفاقات رخ داد، شهر دقیانوس را خالی از سکنه کرد.
شهرسازی دقیانوس
شهر جیرفت به عنوان مرکز حوزه فرهنگی جازموریان در جنوب شرقی ایران قرار دارد. سنگ واره های حیوانی عظیم الجثه، آثار پراکنده دوران پارینه سنگی هزاره پنجم و آثار دوران نوسنگی هزاره سوم همگی نشان دهنده قدمت شهر جیرفت هستند.
شکوفایی تمدن شهر جیرفت به دوره آغاز شهر نشینی در هزاره سوم و دوم پیش از میلاد بر می گردد. در هزاره سوم نیز بازرگانانی برای خرید چوب و مس به جیرفت رفت و آمد می کردند. با اینکه در آن زمان محل دقیق شهر جیرفت معلوم نیست، اما به قدری اعتبار داشته که تاجران و صنعتگران به این ناحیه سفر می کردند.
در کشفیات دو دهه به این نتیجه رسیدند که تمدن هلیل رود آوازه اش به سومر رسیده بود و همین دلیل دیگری برای اثبات غنی بودن فرهنگ هلیل رود است که آثار کشف شده از جیرفت به دوره سومر می رسند.
یکی دیگر از شرایط لازم برای رسیدن به چنین فرهنگ و تمدنی داشتن شرایط اقلیمی مناسب در شهر جیرفت بوده است. قسمت باستانی شهر قدیم جیرفت معروف به شهر دقیانوس است
در شهر قدیمی جیرفت محله ها و کوچه های بسیاری پیدا شده که نشانگر وجود بیش از صد محله و صد میدان در دقیانوس است. همین تعداد زیاد محله ها نشان دهنده وسیع و پررونق بودن شهر دقیانوس در دوره سلجوقیان است.
حتی گورستانی در دو کیلومتری این شهر وجود دارد که مورد توجه باستان شناسان قرار گرفته است و براساس کاوش های انجام شده بر روی آثار کشف شده از این گورستان به سه نوع تدفین معمولی، سردابه ای و تابوتی رسیده اند.
در حالت کلی، بخش های مختلف این شهر در طی چهار مرحله باستان شناسی از خاک کشف شده اند، مانند بخش های حفاظتی، صنعتی، مسجد شهر و مناره. مسجد شهر قدیم جیرفت با ۱۲۰۰ سال قدمت یکی از کهن ترین مساجد جهان اسلام است و جزو اولین مساجد احداث شده در ایران به شمار می رود.
این مسجد در حاشیه رودخانه هلیل رود در شهر دقیانوس ساخته شده است و نمادی از معماری ایران است. این مسجد بی نظیر به دستور عمرولیث در دوره صفاری و در دهه سوم هجری قمری احداث شده است که به عنوان یکی از بزرگ ترین مساجد جهان اسلام شناخته می شود. همچنین در دوران اسلامی نیز در نزدیکی بازار شهر، حمامی از دوران اسلامی کشف شده است که بسیار دیدنی است.
