راساس آمارهای بین‌المللی سالانه ۴میلیارد تن موادغذایی در دنیا تولید و ۱.۶میلیارد تن آن تلف می‌شود؛ یعنی ۴۰درصد! دقت کنید در دنیا سالانه ۳۰درصد غلات، ۲۰درصد لبنیات، ۳۵درصد ماهی و غذاهای دریایی، ۴۵درصد میوه و سبزی، ۲۰درصد دانه‌های روغنی و ۲۰درصد گوشت تلف می‌شود. با این حساب شاید فکر کنید که وضع ما بد نیست، اما تفاوت‌ها را باید دید و زنگ خطر را باید شنید.
تفاوت اینجاست که اتلاف موادغذایی در کشورهای در حال توسعه ازجمله ایران بیشتر از نوع ضایعات مواد غذایی یعنی از مزرعه تا سفره است و در کشورهای توسعه‌یافته بیشتر از نوع دورریز موادغذایی است. زنگ خطر اینجاست که اتلاف موادغذایی در ایران ناشی از مدیریت ناکارآمد، سیستم قدیمی برداشت و ضعیف محصولات غذایی، بهره‌وری پایین برداشت این محصولات، سیستم‌های نگهداری ضعیف موادغذایی شامل خشک کردن، سردخانه‌ها و... و البته بازاریابی سنتی و ناکارآمد است. این گزارش رسمی وزارت جهادکشاورزی است که اذعان دارد اتلاف مواد غذایی در ایران هر سال باعث از دست دادن ۱۵میلیارد مترمکعب آب برداشت شده از منابع سطحی و زیرزمینی می‌شود؛ یعنی ما ایرانی‌ها هر سال ۱۸درصد از آب مصرفی در بخش کشاورزی را بیهوده دور می‌ریزیم. فرسوده بودن ماشین‌آلات کشاورزی، کشاورزی سنتی، نداشتن الگوی کشت مناسب و بی‌توجهی تاریخی به آن و ناعادلانه بودن قیمت خرید تضمینی محصولات کشاورزی از دلایلی است که باعث افزایش ضایعات و هدررفتن محصولات کشاورزی می‌شود. دولت سیزدهم برای پایان دادن به این وضع ۲طرح مهم در دست اجرا دارد؛ نخست تغییر الگوی تامین مالی کشاورزی به سمت الگوی کشت قراردادی در تمام محصولات راهبردی با عاملیت بانک کشاورزی و دوم تصویب الگوی کشت در آینده نزدیک با مشارکت ۲وزارتخانه نیرو و جهادکشاورزی با این هدف که جلوی هدر دادن منابع آبی گرفته شود.
فاصله ایران با وضعیت مطلوب
قبل از هدر دادن آب، نگاهی به وضع بارش‌ها داشته باشید و بدانید پاییز امسال یکی از بدترین پاییزهای تاریخ در حوزه بارش‌هاست. فاصله میزان بارش در همه استان‌های ایران با بارش‌های بلندمدت به مرز نگران‌کننده رسیده و به‌نظر می‌رسد به جای نگاه کردن به آسمان برای باران، نگاه‌ها باید روی زمین دوخته شود تا وضع فعلی درست دیده شود.
آمارها گویای واقعیتی است که نمی‌توان آن را دست‌کم گرفت. ۸۶درصد آب تجدیدپذیر کشور به مصارف کشاورزی، صنعتی، خدمات، شرب و بهداشت اختصاص دارد و ۸۹درصد از آب مصرفی کشور را بخش کشاورزی مصرف می‌کند و ۵۵درصد از کل آب مصرفی کشور از منابع زیرزمینی تامین شده و هم‌اکنون در ۱۶استان کشور بیش از ۶۰درصد و در ۸استان هم بیش از ۸۰درصد وابستگی آبی به منابع آب‌های زیرزمینی است. وزارت نیرو می‌گوید: کسری مخزن تجمعی آبخوان‌های کشور ۱۳۸میلیارد مترمکعب شده و سالانه ۵.۵میلیارد مترمکعب از این ذخیره آبی کم می‌شود؛ یعنی اگر به همین روند مصرف ادامه دهیم در پایان سال ۱۴۱۰میزان کسری ذخیره آبی کشور به ۲۲۰میلیارد مترمکعب می‌رسد. این در حالی است که قبل از سال ۱۳۷۸میزان کسری آبخوان‌های کشور فقط ۳۰میلیارد مترمکعب بوده است. این گزارش نشان می‌دهد ۹۱درصد از ۱۰۷میلیون تن محصولات زراعی و باغی ایران در سال‌های ۱۳۹۷و ۱۳۹۸با مصرف آب‌های سطحی و زیرزمینی تولید شده که بیانگر اعتیاد و وابستگی شدید و بالاتر از سطح تاب‌آوری و پایداری بخش کشاورزی به منابع آبی کشور است.
نقطه مطلوب اولیه برای فاصله گرفتن از بحران آبی این است که حجم مصرف بخش کشاورزی از منابع آبی زیرزمینی از ۸۸میلیارد مترمکعب در سال‌جاری به ۶۰میلیارد مترمکعب در پایان سال ۱۴۰۴کاهش یابد، اما این کاهش ۳۲درصدی نیازمند برنامه‌ریزی بلندمدت و البته سرمایه‌گذاری برای نوسازی اقتصاد بخش کشاورزی ایران است. هم‌اکنون کشاورزان بدون توجه به نیاز و واکنش بازار و براساس تجربه و قیمت سال‌های قبل اقدام به تولید محصولات می‌کنند و از این‌رو نظم مشخصی برای نظام تولید و الگوی کشت حاکم نیست و تولید محصولات به‌صورت تصادفی حتی بیش از کشش بازار یا کمتر از آن صورت می‌گیرد که در این صورت بخشی از محصولات کشاورزی قبل از مصرف به‌دلیل نداشتن بازار از بین می‌رود و این هم بخشی از پازل دور ریختن منابع آبی ایران است.
تبخیر آب با الگوی قدیمی
الان صورت مسئله روشن است و با ادامه اقتصاد کشاورزی سنتی، در عمل ایران با تبخیر سالانه آب در نتیجه کشت‌های غرقابی مواجه است و حتی محصولات تولید شده به مصرف نهایی هم نمی‌رسند. به‌نظر باید فکری به حال اقتصاد کشاورزی کرد تا شاهد دور ریختن محصولات زراعی و باغی نباشیم. با توصیه و شعار هم نمی‌توان جلوی این وضعیت را گرفت و شورای‌عالی آب تصویب کرده تا سال ۱۴۱۵باید کسری تجمعی سفره‌های آب زیرزمینی جبران شود.
به‌گزارش همشهری، کسری شدید سفره‌های آب زیرزمینی در آینده سفره ایرانیان را تهدید می‌کند؛ زیرا آبی برای تولید محصولات کشاورزی و غذایی نخواهیم داشت. چاره کار افزایش بهره‌وری آب با تدوین، اصلاح، تصویب و ابلاغ و اجرای الگوی کشت است و باید بهره‌برداران و فعالان بخش کشاورزی در صیانت از منابع آب و خاک مشارکت جدی داشته باشند.
گام دیگر البته برنامه‌ریزی عملیاتی و دقیق برای کاهش ضایعات محصولات کشاورزی از برداشت تا مصرف است و البته منابع آب زیرزمینی برای مصارف کشاورزی باید قیمت داشته باشد. استفاده آسان از آب، اقتصاد کشاورزی ایران را مدرن نمی‌سازد. آمارهای رسمی نشان می‌دهد در فاصله سال‌های ۱۳۶۹تا ۱۳۹۹یعنی در طول ۳۰سال گذشته، سطح زمین‌های کشاورزی مجهز به سیستم آبیاری تحت فشار افزایش یافته؛ البته به میزان مطلوب، اما نکته مهم اینجاست که با توسعه سامانه‌های آبیاری تحت فشار در طول ۶برنامه توسعه، میزان مصرف آب بخش کشاورزی کم نشده است.
به زمین نگاه کنید
بپذیریم تا رسیدن به بحران آبی فاصله زیادی نداریم، دشت‌های کشور در وضع تشنگی شدید قرار دارند، با برداشت بی‌رویه منابع آب زیرزمینی، درواقع زیر پای خود را خالی می‌کنیم و فرونشست زمین و فروچاله‌ها نشانه‌ای است از اینکه باید به زمین نگاه کنیم. نمودار آخرین وضعیت بارش‌ها در ۳۱استان ایران پیش‌روی همه است؛ حتی استان‌هایی که همیشه دغدغه بارش نداشتند از لرستان، ایلام و خوزستان تا گیلان و مازندران با چالش کم‌بارشی شدید در پاییز امسال مواجه هستند. به‌طور میانگین در سال آبی امسال میزان بارش‌ها ۵۶.۷درصد از میانگین بلندمدت کمتر بوده و وضعیت حتی در ۲۱استان ایران بدتر از میانگین کشوری است. به گزارش همشهری، اولویت نخست دولت اگرچه در کوتاه‌مدت بر تامین حداکثری آب بخش خانگی استوار شده ولیکن نگاه‌ها به آب باید فراتر از دولت‌ها و زمان باشد. فرزندان ایران و نسل آینده نباید تاوان بدمصرفی و شیوه غلط حکمرانی آب را بدهند و وظیفه ملی همه ماست که قدر آب را بدانیم و آن را بیهوده دور نریزیم.
۲۱۷ ۳۵