به گزارش خبرنگار ایبِنا، در بخش سوم از مجموعه مقالات "تجربه جهانی بکارگیری اوراق گام در تأمین مالی زنجیره ارزش"، به ادامه تبیین و بررسی ویژگی‌های اقتصادی و مالی اوراق گواهی اعتبار مولد پرداخته و سپس الگوی استفاده و بهره گیری از اوراق گام جهت تأمین مالی زنجیره ارزش را مطرح می‌کنیم.
ویژگی‌های اقتصادی و مالی اوراق گواهی اعتبار مولد (گام)
د. ارتقای اعتباری اسناد مطالبات در زنجیره ارزش
ویژگی دیگر اوراق گام، ارتقای اعتباری اسناد مبادله شده در زنجیره ارزش است. توضیح آنکه در دانش مالی، روش‌هایی برای بهبود کیفیت اعتباری ابزارها، اوراق بهادار و محصولات مالی مطرح می‌شود که به صورت کلی به "سازوکار‌های ارتقای رتبه اعتباری/ Credit Enhancement Mechanisms " معروف هستند. دریافت وثایق اضافه، وثیقه نقدی و طبقه بندی اوراق بهادار برخی از این سازوکار‌ها محسوب می‌شوند.
الگوی عملیاتی گواهی اعتبار مولد نیز به نحوی طراحی شده که اسناد مطالبات مورد مبادله در زنجیره ارزش ارتقای اعتباری پیدا می‌کند و این موجب سهولت و کاهش هزینه‌های وصول مطالبات می‌گردد. توضیح آنکه معمولا بنگاه‌های تولیدی با چند شعبه بانکی منتخب به صورت اختصاصی و پیوسته ارتباط دارند و می‌توانند از اعتماد شکل گرفته بین بنگاه و بانک، جهت ارتقای اعتباری اسناد مطالبات استفاده کنند. به عبارت واضح تر، گویا بانک پس از اعتبارسنجی بنگاه، چک‌های عادی وی را دریافت نموده و در مقابل آن چک‌های تضمین شده بانکی ارائه می‌کند که این برای بنگاه مزیت مهمی محسوب می‌شود.
ه. حداقل ریسک برای بنگاه‌ها و شبکه بانکی
به نظر می‌رسد اوراق گام هم برای بنگاه‌های تولیدی که این اوراق را در مقابل بدهی‌های خود در زنجیره ارزش دریافت می‌کنند و هم برای بانک‌های صادرکننده اوراق حداقل ریسک را به همراه داشته باشد. جهت تبیین پائین بودن ریسک برای بنگاه‌های دریافت کننده اوراق، لازم است به ماهیت گواهی اعتبار مولد توجه شود. اوراق گام نوعی صکوک بانکی بدون کوپن سود است که کشف قیمت در بازار ثانویه آن (مشابه اسناد خزانه) براساس تنزیل تا زمان سررسید انجام می‌شود. با این حال این نرخ تنزیل نشان دهنده ریسک اعتباری هیچ یک از بنگاه‌های اقتصادی حاضر در زنجیره ارزش نیست و صرفاً نشان دهنده ریسک اعتباری بانک است که در اقتصاد کشور تقریباً معادل ریسک اعتباری دولت ارزیابی می‌شود. دلیل این مسأله آن است که نماد اوراق گام صادرشده توسط هر بانک در سامانه‌های بورس، با نام بانک صادرکننده ارائه می‌شود و نه نام بنگاه‌های تولیدی حاضر در زنجیره ارزش. برای مثال، اوراق صادرشده توسط بانک ملی، با نماد بانک ملی در سامانه‌های بورس مورد مبادله قرار می‌گیرد و خریدار اوراق نیز بانک ملی را مسئول نهایی ایفای تعهدات در رابطه با اوراق در نظر می‌گیرد. بنابراین، انتظار می‌رود میزان ریسک این اوراق در حد اسناد خزانه و سایر صکوک دولتی در نظر گرفته شود و نرخ تنزیل اوراق نیز متناسب با همین مسأله، در حد نرخ تنزیل سایر انواع اوراق دولتی تعیین شود.
از منظر شبکه بانکی نیز اوراق گام تفاوت چندانی با سایر انواع خدمات بانکی مانند اعتبارات اسنادی یا ضمانتنامه‌ها ندارد. دلیل این مسأله آن است که ماهیت اوراق گام براساس عقد ضمانت شکل می‌گیرد و جزو اقلام زیرخط ترازنامه (بدهی‌های غیرقطعی در زمان ایجاد) محسوب می‌شود، لذا بانک پیش از صدور اوراق، نسبت به اعتبارسنجی بنگاه متعهد اقدام نموده و وثایق و تضامین لازم را دریافت می‌کند. بنابراین، انتظار می‌رود که میزان مطالبات غیرجاری در رابطه با ابزار گواهی اعتبار مولد، حداکثر به اندازه سایر تسهیلات و خدمات بانکی باشد و ریسکی از این جهت متوجه بانک نخواهد شد. همچنین، از منظر خلق پول نیز این ابزار تفاوتی با سایر ابزار‌های بانکی ندارد. علاوه بر این، سازوکار تشویقی و تنبیهی اوراق گام به گونه‌ای طراحی شده است که بنگاه‌ها جهت ایفای تعهد ترغیب شوند. مثلاً سقف اعتباری بنگاه متعهد در صورت دو بار ایفای تعهد متوالی در سررسید برای اوراق گام قبلی منتشره، به میزان ۱۰ واحد درصد افزایش می‌یابد. همچنین، در صورت عدم ایفای تعهد، بنگاه متعهد علاوه بر پرداخت وجه التزام تأخیر تأدیه دین، با برخی تنبیهات مواجه خواهد شد که محدودیت در استفاده از اوراق گام در آینده یکی از آن‌ها می‌باشد. بنابراین، انتظار می‌رود نرخ نکول اوراق گام و ریسکی که شبکه بانکی از این جهت با آن مواجه می‌باشد، حداکثر به اندازه سایر تسهیلات و خدمات متعارف بانکی باشد.
و. افزایش دسترسی به تأمین مالی، تسریع در فرآیند‌ها و کاهش هزینه‌ها
یکی از مشکلات اصلی اقتصاد کشور آن است که بار اصلی تأمین مالی تولید بر عهده بازار پول است. در واقع، عمده تأمین مالی سرمایه در گردش بنگاه‌های اقتصادی توسط شبکه بانکی انجام می‌شود و به دلیل محدودیت‌های موجود، در موارد بسیاری حتی بنگاه‌های معتبر نمی‌توانند به راحتی تسهیلات سرمایه در گردش مورد نیاز خود را از شبکه بانکی تأمین کنند. در حالی که اوراق گام با فعال‌سازی ظرفیت بازار سرمایه در تأمین مالی سرمایه در گردش، می‌تواند به بنگاه‌های تولیدی جهت افزایش دسترسی به تأمین مالی کمک شایانی کند.
همچنین، اوراق گواهی اعتبار مولد (گام) برخلاف عمده سایر انواع صکوک موجود در بازار سرمایه کشور (مانند اوراق مشارکت مدنی، اجاره و مرابحه) که ماهیت تأمین مالی بلندمدت دارند، ظرفیت تأمین مالی کوتاه مدت برای ذینفعان اقتصادی را ایجاد می‌کند. از منظر تسریع فرایند‌ها و کاهش هزینه‌ها نیز ماهیت اوراق گام (همان طور که قبلاً ذکر شد) به گونه‌ای است که تنها بنگاه متعهد به بانک مراجعه کرده و اعتبارسنجی می‌شود و نیازی به اعتبارسنجی سایر بنگاه‌های موجود در زنجیره ارزش وجود ندارد. در واقع، پس از اعتبارسنجی و دریافت وثایق از بنگاه متعهد، سقف اعتباری بنگاه از طرف بانک تعیین می‌شود و در ادامه بنگاه می‌تواند تمامی شرکت‌هایی که در زنجیره تأمین با بنگاه معامله می‌کنند را جهت تأمین مالی از طریق اوراق گواهی اعتبار مولد (گام) به بانک معرفی کند. در حالی که در نبود اوراق گام، برای تأمین مالی شرکت‌های مذکور، نیاز به اعتبارسنجی و دریافت وثایق از تمامی آن‌ها وجود داشت.
الگوی استفاده از اوراق گواهی اعتبار مولد (گام) جهت تأمین مالی زنجیره ارزش
همانطور که قبلا ذکر شد، اوراق گام یکی از روش‌های "تأمین مالی زنجیره ارزش" محسوب می‌شود. برای اطلاع کامل از این مورد و موارد مشابه پیرامون اوراق گواهی اعتبار مولد، به مقاله "تجربه جهانی بکارگیری اوراق گام در تأمین مالی زنجیره ارزش (۱) " و "تجربه جهانی بکارگیری اوراق گام در تأمین مالی زنجیره ارزش (۲) " در همین سایت مراجعه کنید. به لحاظ علمی، این روش تأمین مالی بدین صورت قابل تعریف است:
" تأمین مالی زنجیره ارزش، عبارتی کلی است که شامل مجموعه‌ای از روش‌ها و راه حل‌های مبتنی بر تکنولوژی در راستای افزایش دسترسی و کاهش هزینه تأمین مالی برای بنگاه‌های اقتصادی (به ویژه بنگاه‌های کوچک و متوسط) و بهبود کارایی کسب و کار‌های مرتبط در فرایند فروش کالا‌ها و خدمات می‌گردد".
در عمل، روش‌های تأمین مالی زنجیره ارزش در مسیر خودکار و برخط نمودن روابط مالی بین خریداران و فروشندگان نهاده‌های تولید (شامل کلیه کالا‌ها و خدمات) در تمامی مراحل فروش (شامل صدور فاکتور، تأیید فاکتور، تحویل کالا یا خدمت و تسویه حساب حرکت می‌کنند. در این مدل خریداران کالا‌ها و خدمات می‌پذیرند که "پیش فاکتورهای" صادرشده توسط فروشندگان را نزد بانک‌ها و مؤسسات اعتباری تأیید کنند تا از این طریق، فروشندگان به نقدینگی دست پیدا کنند. در واقع، فروشندگان با تأیید فاکتور‌ها توسط خریدار نزد شبکه بانکی، این اجازه را پیدا می‌کنند تا فاکتور‌ها را به صورت تنزیلی به بانک‌ها بفروشند و مورد تأمین مالی قرار گیرند. این روش تأمین مالی معمولا جهت پوشش نیاز بنگاه‌های اقتصادی به سرمایه در گردش مورد استفاده قرار می‌گیرد.
به لحاظ اقتصادی، روش‌های تأمین مالی زنجیره ارزش برای تمامی ذینفعان مقرون به صرفه هستند. فروشندگان کالا و خدمات با استفاده از این راهکار، سریع‌تر به نقدینگی دست پیدا می‌کنند؛ زیرا در شرایط عادی نیاز بود تا اسناد وصول (چک و سفته) را از خریداران کالا‌ها و خدمات دریافت کنند که تبدیل این اسناد به وجه نقد اولا با ریسک اعتباری مواجه است و ثانیاً زمان‌بر خواهد بود. خریداران کالا‌ها و خدمات نیز در این روش می‌توانند با سهولت بیشتری نسبت به خرید از فروشندگان اقدام کنند؛ چرا که در اینجا در واقع بانک ضمانت خریدار نزد فروشنده را برعهده خواهد داشت. در نهایت بانک‌ها نیز ضمن تأمین مالی بخش حقیقی اقتصاد، کارمزد خدماتی که ارائه می‌دهند را دریافت می‌کنند.
مدل عملیاتی بکارگیری اوراق گام در نظام بانکداری ایران
الگوی فقهی و راهکار ارائه شده توسط شورای فقهی بانک مرکزی جهت طراحی و بکارگیری اوراق گواهی اعتبار مولد در نظام بانکداری ایران، الگوی ضمانت است. در این رابطه مصوبه ۱/۰۷/۱۳۹۸ شورای فقهی بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران بیان می‌دارد:
"انتشار اوراق گام بر پایه سند بدهی بلوکه شده در قالب قرارداد ضمانت شرعی یا عرفی اشکال ندارد. همچنین، دریافت کارمزد در قبال ارائه چنین خدماتی از طرف بانک مجاز است"
در این الگو بانک به بنگاه متعهد یا خریدار نهاده خدمت خاصی ارائه می‌کند و آن تبدیل چک بنگاه متعهد به اوراق مالی استاندارد و ضمانت شده است. در اینجا این اوراق استاندارد از دو ویژگی مهم برخوردار است که عبارتند از:
-تضمین بانک در سررسید
-نقدشوندگی
در این الگو، بانک دو نقش "عامل صدور" و همچنین "ضامن بازپرداخت" اوراق را بر عهده دارد.
مورد اول در واقع نوعی ارائه خدمت است که می‌توان آن را "جعاله غیر تسهیلاتی" یا "جعاله خرید خدمت" در نظر گرفت که طبعاً با "جعاله تسهیلاتی" (استفاده از عقد جعاله جهت پرداخت تسهیلات) فرق دارد. در اینجا بانک خدمتی خاص به بنگاه خریدار نهاده ارائه می‌کند و آن تبدیل چک‌های عادی بنگاه به چک‌های تضمین شده بانکی است و طبعاً بانک می‌تواند بابت این خدمت (صدور اوراق گام) کارمزد دریافت کند.
مورد دوم به نقش ضمانتی بانک مرتبط است؛ یعنی بانک علاوه بر اینکه صدور اوراق گام را به درخواست بنگاه انجام می‌دهد، ضمانت بازپرداخت اوراق در سررسید را نیز بر عهده می‌گیرد که این مسأله سبب افزایش نقدشوندگی اوراق می‌گردد. طبعاً این خدمت متفاوت از خدمت صدور اوراق بوده و کارمزد مستقلی خواهد داشت. حتی ممکن است در عمل، صدور و ضمانت اوراق توسط بیش از یک بانک یا نهاده مالی انجام شود. مثلاً یک شرکت تأمین سرمایه نسبت به صدور اوراق اقدام نماید و کارمزد صدور دریافت کند و همزمان بانک نیز ضمانت اوراق را بر عهده بگیرد و کارمزد مرتبط را دریافت کند.
نکته مهم در رابطه با این الگو، واقعی بودن چک‌های اولیه‌ای است که توسط بنگاه خریدار نهاده صادرشده و در اختیار بنگاه فروشنده نهاده قرار گرفته است. به عبارت دیگر، لازم است این چک‌ها در اثر خرید و فروش کالا‌ها و خدمات به وجود آمده باشد و نه به صورت صوری؛ زیرا صدور اوراق گام توسط بانک به معنی تبدیل چک‌های اولیه به اوراق استاندارد است و طبعاً اگر چک اولیه واقعی نباشد، اوراق گام صادرشده نیز نماینده مبادله کالا‌ها و خدمات نبوده و یک سند صوری محسوب می‌شود. لازم است توجه شود که براساس مبانی فقه اسلامی، تنزیل اسناد صوری با شبهه ربای قرضی مواجه بوده و قابلیت پذیرش ندارد.
ادامه دارد...
منابع
۱. میثمی، حسین و زمان زاده، حمید (۱۳۹۹)، " تأمین مالی زنجیره ارزش با استفاده از اوراق گام: ماهیت، کارکرد و راهکار‌های شرعی"، دوفصلنامه تحقیقات مالی اسلامی، سال نهم، شماره ۲ (پیاپی ۱۸)، صص: ۵۰۷-۵۴۰،
۲. A group of Writers. (۲۰۲۱) ,” VALUE CHAIN FINANCE: Beyond microfinance for rural entrepreneurs”, This publication is jointly produced by Royal Tropical Institute (KIT) , Amsterdam, The Netherlands & International Institute of Rural Reconstruction (IIRR) , Africa Regional Centre, Nairobi, Kenya.
۳. Aparicio, Gabriela , De Olloqui, Fernando; Fernández Díez, María Carmen; Gerardino, María Paula , Mitnik, Oscar A. (۲۰۲۱) , “Measuring the Effects of Productive Credit through Public Development Banks in Rural Mexico”, working paper from Inter-American Development Bank, MEXICO
۴. Deng, S. , Gu, C. , Cai, G. , & Li, Y. (۲۰۱۸) ,” Financing Multiple Heterogeneous Suppliers in Assembly Systems: Buyer Finance vs. Bank Finance”, Manufacturing & Service Operations Management, ۲۰ (۱) , pp:۵۳-۶۹.
۵. Devalkar, S. K. , & Krishnan, H. (۲۰۱۹) ,” The Impact of Working Capital Financing Costs on the Efficiency of Trade Credit,” Production and Operations Management, ۲۸ (۴) , pp:۸۷۸-۸۸۹.
۶. Fabozzi, F. J. , & Jones, F. J. (۲۰۱۹) ,”Foundations of Global Financial Markets and Institutions,” Hand Book in MIT Press: Vol (۲).
۷. Hofmann, E. , Strewe, U. M. , & Bosia, N. (۲۰۱۷) ,” Supply Chain Finance and Blockchain Technology: the Case of Reverse Securitisation”, Springer Press: Vol (۴).
۸. Nusron ,Wahid , Priyarsono, D.S. , Harianto (۲۰۲۱) , “The Role of Productive Credit for Micro, Small and Medium Enterprise in Indonesia Economic: Macro and Micro Approaches”, working paper from Indonesia DSpace Group ,IPB University Scientific Repository, UIN Syarif Hidayatullah Institutional Repository.
۹. Paul Ojo, Mathew & Babatunde Ayanwale, Adeolu (۲۰۱۹) , “Value chain financing and plantain production in Nigeria: an ex-ante approach”, Financial Innovation: Publish in Springer, ۵) ۱۸) , PP: ۲-۱۵.
۱۰. Tate, W. , Bals, L. , & Ellram, L. (Eds.). (۲۰۱۸) ,” Supply Chain Finance: Risk Management, Resilience and Supplier Management”, Kogan Page Publishers: ۴۵ (۴) , pp:۳۴-۴۹.
۱۱. Wuttke, D. A. , Rosenzweig, E. D. , & Heese, H. S. (۲۰۱۹) ,” An Empirical Analysis of Supply Chain Finance Adoption”, Journal of Operations Management, ۶۵ (۳) , pp:۲۴۲-۲۶۱