سرویس جهان مشرق - در حالی که طی یک مقطع چندین‌ماهه، اخبار زیادی درباره‌ی تلاش‌ها برای احیای توافق هسته‌ای میان ایران، ۱+۴، و آمریکا مخابره می‌شد، اکنون چند هفته‌ای است که این اخبار، از محتوای واقعی تهی شده‌اند و صرفاً تا حد پوشش بیانیه‌های طرف‌ها تنزل پیدا کرده‌اند. بر خلاف ماه‌های قبل که به نظر می‌رسید هیأت‌های مذاکره‌کننده به‌سرعت در حال پیشرفت هستند و به احیای برجام نزدیک می‌شوند، در حال حاضر به نظر می‌آید امید زیادی به دستیابی به توافق، دست‌کم در کوتاه‌مدت، نیست. اما مسئله واقعاً چیست؟ کدام موانع پیش پای احیای برجام وجود دارد؟ طرف‌ها در کدام زمینه‌ها پیشرفت کرده‌اند و در کدام حوزه‌ها هنوز اختلاف‌نظر دارند؟ پایگاه خبری آمریکایی بلومبرگ، اخیراً طی گزارشی تحت عنوان «مسائل دشواری که یک توافق جدید با ایران را معطل کرده‌اند[۱]» به همین مسئله پرداخته و پاسخ شش سؤال مهم را ارائه کرده است. آن‌چه در ادامه می‌آید، ترجمه‌ی گزارش بلومبرگ است.
کارگران در یک کارخانه‌ی تبدیل اورانیوم در حاشیه‌ی شهر اصفهان مشغول کار هستند. بخشی از مشکل باقی‌مانده برای احیای توافق هسته‌ای، تحقیقات جدید آژانس بین‌المللی انرژی اتمی درباره‌ی تأسیساتی است که این نهاد ادعا می‌کند ایران در آن‌ها فعالیت اعلام‌نشده‌ی هسته‌ای داشته است. (+)
لازم به ذکر است که مشرق صرفاً جهت اطلاع نخبگان و تصمیم‌گیران عرصه سیاسی کشور از رویکردها و دیدگاه‌های محافل رسانه‌ای-اندیشکده‌ای بین‌المللی این گزارش را منتشر می‌کند و دیدگاه‌ها، ادعاها و القائات این گزارش لزوماً مورد تأیید مشرق نیست.
احیای توافق تاریخی‌ای که برنامه‌ی هسته‌ای ایران را محدود می‌کرد، می‌تواند راه را برای برداشتن تحریم‌های آمریکا و ازسرگیری صادرات انرژی ایران به بازارهای جهانی هموار کند. مذاکرات[۲] به دلیل بی‌اعتمادی متقابل و همچنین درخواست‌های تهران مبنی بر تضمین واشینگتن نسبت به بهره‌مندی اقتصادی ایران از هرگونه توافق جدیدی و این‌که ناظران بین‌المللی، تحقیقات درباره‌ی فعالیت‌های هسته‌ای گذشته‌ی این کشور را محدود کنند، با مشکل مواجه شده است.
۱- ایران چه تضمین‌هایی خواسته است؟
سال ۲۰۱۸، دولت دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور سابق آمریکا، به طور یک‌جانبه از توافقی که سال ۲۰۱۵ امضا شده بود، خارج شد، و تحریم‌هایی را مجدداً اعمال کرد که صادرات نفت ایران را به‌شدت کاهش دادند. حسین امیرعبداللهیان، وزیر خارجه‌ی ایران، در کنفرانس امنیتی مونیخ در ماه فوریه[ی سال ۲۰۲۲] به دیپلمات‌ها و مقامات دفاعی بین‌المللی گفت قدرت‌های جهانی آن سوی میز مذاکره باید تضمین دهند که ایرانی‌ها فریب نخواهند خورد؛ یعنی دوباره بعد از محدود کردن فعالیت‌های هسته‌ایشان، تحت تحریم قرار نخواهند گرفت. امیرعبداللهیان درباره‌ی توافق قبلی نیز گفت: «آمریکایی‌ها بودند که آن [توافق‌نامه] را خراب کردند. اکنون هم به عهده‌ی آمریکایی‌هاست که آن را احیا کنند.»
بایدن هم می‌تواند (مانند ترامپ که با یک امضا از برجام خارج شد) با امضای یک «فرمان اجرایی» تحریم‌های ضدایرانی را لغو کند و عملاً گام بلندی در جهت احیای برجام بردارد، اما نمی‌تواند تضمین کند که دولت بعدی آمریکا از توافق با ایران خارج نخواهد شد. به علاوه، این را هم می‌داند که ایران تن به مذاکره درباره‌ی مسائل غیرهسته‌ای نخواهد داد و بنابراین احیای برجام می‌تواند سقف آرزوهای دولتش درباره‌ی توافق با تهران باشد. (+)
۲- آیا ارائه‌ی چنین تضمین‌هایی امکان‌پذیر است؟
مقامات آمریکایی این نظریه را که می‌توانند تضمین کنند رئیس‌جمهور آینده‌ی آمریکا دوباره از توافقِ موسوم به «برنامه‌ی جامع اقدام مشترک» خارج نخواهد شد، به سخره گرفته‌اند. پیشاپیش احیای این توافق با مخالفت‌های قابل‌توجهی در آمریکا مواجه است. بیش از ۱۰۰ نماینده‌ی جمهوری‌خواه کنگره وعده داده‌اند که با هرگونه تخفیف تحریم‌ها علیه ایران توسط دولت جو بایدن، رئیس‌جمهور دموکرات آمریکا، مخالفت خواهند کرد.
یک لایحه‌ی دوحزبی [مورد توافق نمایندگان هر دو حزب دموکرات و جمهوری‌خواه در کنگره] که ماه جولای ارائه شد، دولت آمریکا را ملزم می‌کند تا خطرات ناشی از هسته‌ای شدن ایران را هر سه ماه یک بار ارزیابی [و گزارش] کند[۳]. اختلاف بر سر توافق هسته‌ای در داخل آمریکا، مذاکره‌کنندگان این کشور را مجبور کرده است تا راه‌حل‌های خلاقانه‌ای پیدا کنند که الزامات ایران را در چارچوب نظام تقسیم قدرت در واشینگتن برآورده نماید.
اخیراً مقامات مذاکره‌کننده اعلام کردند طرف‌های توافق در زمینه‌ی تعیین غرامت‌های خاصی پیشرفت کرده‌اند که بهره‌مندی اقتصادی ایران را تضمین می‌کند؛ حتی اگر دولت بعدی آمریکا یا لایحه‌ی کنگره‌ی این کشور دوباره توافق را لغو کند.
«نخیر. جو بایدن مطلقاً هیچ اختیاری به موجب قانون اساسی ندارد که چنین تعهدی بدهد. تا وقتی توافق با ایران توسط مجلس سنا به عنوان یک معاهده تصویب نشود (که بایدن می‌داند نخواهد شد) صددرصد قطعی است که هر رئیس‌جمهور جمهوری‌خواهی در آینده، آن را پاره خواهد کرد. دوباره [مانند ترامپ].»؛ توئیت «تد کروز» سناتور جمهوری‌خواه ایالت تگزاس، در واکنش به گزارشی درباره‌ی تعهد بایدن به عدم خروج مجدد آمریکا از توافق هسته‌ای با ایران (+)
۳- خطوط قرمز دیگر واشینگتن چیست؟
پس از اصرار مذاکره‌کنندگان آمریکایی بر حفظ تحریم‌هایی که به خاطر فعالیت‌های شرورانه‌ی ایران، فارغ از برنامه‌ی هسته‌ای این کشور، وضع شده‌اند، تهران از درخواست لغو تحریم‌ها علیه گروه نخبه‌ی شبه‌نظامی‌اش، موسوم به سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، صرف‌نظر کرد. کاخ سفید همچنین باید مطمئن شود که هیچ امتیازی به ایران نمی‌دهد که مصداق تغییر اساسی در توافق‌نامه‌ی اولیه باشد، چراکه در این صورت، کنگره بار دیگر اختیار موشکافی این توافق را خواهد داشت. قانون‌گذاران بدبین کنگره قسم خورده‌اند از قانونی [تحت عنوان «قانون بررسی توافق هسته‌ای ایران (۲۰۱۵)» - جزئیات بیش‌تر] استفاده کنند که سال ۲۰۱۵ وضع شده و رئیس‌جمهور آمریکا را ملزم می‌کند هرگونه توافق جدیدی با ایران را برای بازبینی در اختیار کنگره قرار دهد.
۴- مسئله‌ی زیرساخت‌های هسته‌ای ایران چیست؟
یکی از دلایل اشتیاق قدرت‌های جهانی برای بازگشت به توافق هسته‌ای این است که مهندسان ایرانی، در غیاب محدودیت‌های وضع‌شده در آن توافق، ظرفیت این کشور برای غنی‌سازی سریع اورانیوم تا سطوح نزدیک به غنای مورد نیاز برای ساخت سلاح هسته‌ای، افزایش داده‌اند[۴]. این کشور همیشه اعلام کرده است که برنامه‌ی اتمی‌اش صلح‌آمیز است، اما توافق سال ۲۰۱۵ برای تأیید این ادعا منعقد شده بود. ایران اکنون نسبت به محدودیت‌های تعیین‌شده در توافق هسته‌ای، تعداد بیش‌تری سانتریفیوژ پیشرفته (ماشین‌هایی که با سرعت مافوق صوت می‌چرخند تا ایزوتوپ‌های اورانیوم را از یک‌دیگر جداسازی کنند) در وضعیت عملیاتی دارد؛ توافق سال ۲۰۱۵ تنها اجازه‌ی فعالیت ۵۰۶۰ دستگاه نسل اول را می‌داد. طبق مفاد قرارداد اولیه، ایران می‌توانست سانتریفیوژهای جدید را به شکل ناقص و تحت نظارت بین‌المللی مونتاژ کند، و تنها از سال ۲۰۲۵ دستگاه‌های تکمیل‌شده را وارد خدمت نماید.
رآکتورهای هسته‌ای در تأسیسات نطنز در ایران. از نظر بسیاری از کشورهایی که در حال حاضر سلاح هسته‌ای ندارند، هزینه‌های هنفگت و ادامه‌دار نظامی‌سازی برنامه‌ی هسته‌ای قابل‌توجیه نیست. در عین حال، ایران مصمم است طبق حق طبیعی‌اش، از سانتریفیوژهایی که به صورت بومی طراحی و تولید کرده، برای اهداف صلح‌آمیز استفاده نماید. (+)
۵- چه پیشنهاداتی ارائه شده است؟
در غیاب تضمین‌های کامل [از جانب واشینگتن]، ایران می‌خواهد پیشرفت‌هایش در زمینه‌ی ساخت سانتریفیوژ را دست‌نخورده باقی بگذارد تا در صورت خروج مجدد آمریکا از توافق، بتواند به‌سرعت مسیر خودش را معکوس کند[۵]. در این زمینه، آمریکا در ماه فوریه با تعلیق تحریم‌ها علیه همکاری هسته‌ای غیرنظامی با ایران، در را برای سازش باز کرد. به این ترتیب، راه برای این کشور خلیج فارسی هموار شد تا بتواند سوخت هسته‌ای و سانتریفیوژهایش را به یک کشور ثالثِ دوست ارسال کند؛ با این تضمین که در صورت نقض مجدد توافق، این اموال به ایران بازگردانده خواهند شد. روسیه و قزاقستان به عنوان کشورهای کمک‌کار احتمالی مطرح شده‌اند؛ قزاقستان در توافق‌نامه‌ی اولیه نیز به عنوان محل احتمالی انبار سوخت هسته‌ای ایران تعیین شده بود. با این حال، [علی شمخانی] دبیر شورای عالی امنیت ملی ایران گفته است که بهترین راه برای این کشور احتمالاً این است که سانتریفیوژهایش را مهروموم کند، اما دست‌نخورده [نزد خودش] نگه دارد؛ نه این‌که پیچ‌ومهره‌های آن‌ها را به طور کامل باز کند [و آن‌ها را به یک کشور دیگر بفرستد].
۶- مسئله‌ی نظارت‌های هسته‌ای چیست؟
پیش از امضای توافق هسته‌ای اولیه، ایران با دستیابی به یک تفاهم جانبی با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، توانست پرونده‌ی تحقیقات طاقت‌فرسا درباره‌ی فعالیت‌های هسته‌ای قبلی‌اش را ببندد. با این وجود، پس از خروج دولت ترامپ از این توافق، شبهات جدیدی پدید آمد. بعد از آن‌که اسرائیل با انجام یک عملیات جاسوسی، اسنادی را از داخل ایران به خارج از این کشور منتقل کرد، آژانس بین‌المللی انرژی اتمی تحقیقات جدیدی را درباره‌ی آثاری که از اورانیوم ساخت دست بشر در چندین سایت اعلام‌نشده در ایران کشف شده بود، آغاز کرد. این موضوعی است که اکنون به یک عامل احتمالی مخرب در مذاکرات تبدیل شده است. ایران خواستار پایان این تحقیقات به عنوان بخشی از یک توافق گسترده‌تر شده است. این در حالی است که کشورهایی که دارند با ایران مذاکره می‌کنند، نمی‌توانند به آژانس بین‌المللی انرژی اتمی (که به عنوان یک حسابرس مستقل عمل می‌کند) دستور دهند تا تحقیقات خود را زودتر از موعد، پایان دهد. مذاکرات موازی برای دستیابی به راه‌حلی درباره‌ی این مسئله صورت گرفته، اما تا کنون نتایج ملموسی به دنبال نداشته است.