جسد یک سرباز ایرانی و 19 سرباز رومی در سوریه نشان از وقوع جنگ شیمیایی در دوران باستان دارد
حدود 2 هزار سال پیش 19 سرباز رومی به درون یک تونل زیرزمینی هجوم بردند و آماده شدند تا از شهر دورا یوروپوس در سوریه که رومیان کنترل آن را برعهده داشتند دربرابر سپاه ایرانیان دفاع کنند و جلوی تخریب دیوارهای خشتی شهر را بگیرند. اما این سربازان به جای آنکه با سپاه ایران روبه‌رو شوند، با دیواری سیاه مواجه شدند و اسید به درون ریه‌هایشان نفوذ کرد. رومیان خفه شدند و در دم جان دادند. بسیاری از آن‌ها در حالی مردند که هنوز سکه‌هایشان در کیف‌های کمری‌شان باقی مانده بود.
سربازی ایرانی (شاید همان کسی که آتش سمی را به پا کرد یا جنگ شیمیایی )هم در همان اطراف در حالی که به پیراهن خود چنگ می‌زد و تلاش می‌کرد خود را نجات دهد جان داد. تحقیقاتی که انجام شد نشان داد که این 20 مرد که در سال 256 پس از میلاد مردند ممکن است اولین قربانیان جنگ شیمیایی باشند. این پرونده قدیمی است و شواهد فیزیکی کمی از آن به جا مانده که مربوط به کاوش‌گران باستان‌شناسی در سال 1930 است. اما در بررسی‌هایی که در مجله آمریکایی باستان‌شناسی صورت گرفت مشخص شد که سربازان با شمشیر نمردند و احتمالاً دچار گازگرفتگی شدند.
جایی که دود وجود دارد
امپراتوری ساسانی در دهه 250 میلادی تصمیم گرفت که شهر دورای سوریه را از روم بگیرد. این شهر که پشت رود فرات است در آن زمان پایگاه نظامی رومیان بود و دیوارهایی به ضخامت یک متر دور آن کشیده شده بود. ایرانیان برای تسخیر شهر تصمیم گرفتند تونل بزنند تا سپاه ایران بتواند به درون شهر نفوذ کند. احتمال می‌رود که آن‌ها در فاصله 40 متری در قبرستانی کار حفر تونل را شروع کردند و رومیان هم ضدمین‌های خود را حفر کردند تا ایرانی‌ها در تونل گیر کنند و نتوانند بیرون بیایند.
باستان‌شناس فرانسوی روبرت دو مسنیل دو بوییسون اولین بار در دهه‌های 1920 و 1930 کار شناسایی و حفاری این تونلها را آغاز کرد. این باستان‌شناس 19 سرباز رومی و یک سرباز ایرانی را پیدا کرد. او اعتقاد داشت که نبرد تن‌به‌تن بین رومی‌ها و ایرانی‌ها درگرفته و ایرانیان رومی‌ها را به عقب رانده‌اند و تونل را آتش زده‌اند. تکه‌های گوگرد و قیر در این تونل پیدا شد که با توجه به مهارت ایرانیان در کار با آتش این فرضیه شکل گرفت.
اما این فرضیه برای سایمون جیمز باستان‌شناس و مورخ دانشگاه لستر انگلیس منطقی به نظر نمی‌آمد. تنها به یک دلیل و آن اینکه در جنگ تن‌به‌تن کسی نمی‌توانست به حالت ایستاده بمیرد. اما طرح‌هایی که دو میسل به جا گذاشته بود با سناریوی سوزانده شدن رومی‌ها جور در می‌آمد.
جیمز به مجله لایو ساینس گفت: «این اجساد کسانی نبود که در فضایی کوچک و به خاطر ریزش و ازدحام مرده‌اند. این امر کاملاً آگاهانه اتفاق افتاده است.» جیمز با استفاده از طرح‌های قدیمی سعی کرد سناریو را بازسازی کند. او گفت که در ابتدا فکر می‌کرده که رومی‌ها موقع فرار از روی هم رد شده‌اند و یکدیگر را لگد کرده‌اند اما وقتی این ایده را به یکی از همکارانش گفت او گفت که پس دود را چطور می‌شود توجیه کرد؟
دودهای جهنم
آدرین مایور تاریخ‌نویس دانشگاه استنفورد و نویسنده کتاب «آتش یونانی، تیرهای سمی و بمب‌های عقربی: جنگ بیولوژیکی و شیمیایی در دوران باستان» که در سال 2003 چاپ شد، گفت: «جنگ شیمیایی در زمان محاصره شهر دورا توسط ایرانیان کاملاً اثبات‌پذیر است.»
مایور که در تحقیق اخیر شرکت نداشت به لایو ساینس گفت: «جنگ‌های شیمیایی بسیاری در دوران باستان وجود داشت و تعداد کمی از مردم می‌دانند که مدارک مستندی در این باره از مورخان قدیمی بر جای مانده است.» او گفت که یکی از اولین نمونه‌های جنگ شیمیایی در سال 189 پیش از میلاد بود که یونانیان پرهای مرغ را سوزاندند و سعی کردند تا دود را به درون تونل‌های مهاجمان رومی بدمند. شعله‌افروزی‌های پتروشیمی ابزاری رایج در خاورمیانه بود چون نفت و قیر به راحتی در آن منطقه یافت می‌شد. سپاه‌های قدیمی از شیوه‌های خلاقانه‌ای استفاده می‌کردند. اسکندر مقدونی وقتی در قرن چهار به فینیقیه حمله کرد، سپاه فینیقی شگفتی بزرگی برای او آماده کرده بود. مایور گفت: «فینیقی‌ها دانه‌های شن را در سپرشان گرم کرده بودند تا وقتی سپاه اسکندر رسید آن‌ها را به سمتشان پرت کنند. این تکه‌های داغ شن به زیر زره دشمن می‌رفت و پوستشان را می‌سوزاند.»
مایور عقیده دارد به همین دلیل است که ایده تولید گاز سمی توسط ایرانیان کاملاً قابل باور است. همچنین بعضی اعتقاد دارند که رومی‌ها با شنیدن صدای ایرانیان تصمیم گرفتند آن‌ها هم تونل حفر کنند اما تونل رومی‌ها کم‌عمق‌تر از ایرانیان بود و می‌خواستند از بالا به ایرانیان حمله کنند. ولی ایرانیان هم می‌توانستند صدای رومیان را بشنوند که در حال حفر تونل هستند پس غافلگیر نشدند.
ایرانی‌ها تله گذاشتند.
جیمز گفت که درست وقتی رومی‌ها وارد تونل شدند، ایرانیان آتش روشن کردند. ممکن است آن‌ها یک دمنده برای هدایت دود داشتند یا شاید دودکشی طبیعی بین دو تونل ایجاد شد. به هر حال روی شعله‌های آتش گوگرد و قیر می‌ریختند. یکی از سربازان ایرانی را با تیر زدند و در آنجا مرد. رومی‌ها هم گاز در ریه‌شان به اسیدسولفوریک تبدیل شد و خفه شدند.
جیمز گفت که این دود واقعاً دود جهنم بوده که از تونل رومیان بیرون می‌زده. احتمالاً هر سرباز رومی که دود را می‌دیده جلو نمی‌رفته. ایرانیان منتظر بودند که تونل پاک شود و بعد تونل رومی‌ها را خراب کردند. آن‌ها اجساد را به سمتی که مورخ فرانسوی بعداً آن‌ها را پیدا کرد کشیدند. ایرانیان وقت نداشتند سکه‌ها و سلاح‌ها و زره‌های اجساد را غنیمت ببرند و آن‌ها را همان طور باقی گذاشتند.
خوف جنگ
بعد از اینکه دو مسنیل حفاری‌ها را به پایان رساند تونلها را پر کرد و اسکلت‌ها همان جا باقی ماندند. جیمز گفت که این کار فرضیه جنگ شیمیایی را رد می‌کند. او گفت: «بستگی به شرایط دارد. اما آن‌ها چیزی را اختراع نکردند. گوگرد و قیر به طور طبیعی در زمین وجود دارد و این روشی قدیمی است که به کار گرفته شده.»
جیمز گفت که اگر ایرانیان در آن زمان از جنگ شیمیایی استفاده می‌کردند، نشان می‌داد که عملیات نظامی پیچیده‌ای داشته‌اند. ایرانیان به اندازه رومیان باهوش و تیز بودند و مقابله به مثل می‌کردند. او بیان کرد: «اینجا در شهر دورا واقعاً این اتفاقات افتاده و شواهد شگفت‌انگیزی از جنگ‌های دوران باستان به جا مانده که باید بگوییم این جنگ‌ها وحشیانه بوده است.»
(استفاده از مطالب اختصاصی 55آنلاین بدون ذکر منبع ممنوع است.)
مترجم: مژده اصغرزاده