عصر ایران؛ مهرداد خدیر- در روزهای گرم تیر 1401 خورشیدی خالی از لطف نیست که در سفری تاریخی به 44 سال قبل - تیر سال پرالتهاب و تاریخی 1357 - از اتفاقی بگوییم که درسفری به ایران رخ داد و در واقع رخ نداد!
در خاطرات دکتر مرتضی مشیر حقوق‌دان برجستۀ ایرانی آمده است که درتیر 1357 میزبان «ژاک ایزرنی» حقوق‌دان برجستۀ فرانسوی در ایران بوده است که مایل بوده با محمد رضاشاه ملاقات کند و نکاتی را با او بازگوید ولی هر چه کوشیدند و این و آن را واسطه کردند این امکان را نیافتند.
ابتدا بدانیم دکتر مرتضی مشیر که بوده است. او یک چهرۀ ملی و مصدقی بود و با این وجود نمایندۀ فسا از استان فارس در آخرین دورۀ مجلس شورای ملی که چون در کوران انقلاب از نمایندگی استعفا کرد، به همین خاطر بعد از پیروزی انقلاب به سرنوشت رییسان و دیگر نمایندگان مجلس شورای ملی گرفتار نشد و تنها تا 7 سال بعد از انقلاب از سفر به خارج از کشور منع شد اگرچه در سرانجام در سال 1364 به دعوت رییس کانون وکلای پاریس و به قصد شرکت در کنفرانس سه ماهۀ آنان در این شهر و لاهه راهی فرانسه شد و بعد هم به آمریکا رفت تا به خانوادۀ خود بپیوندد و دیگر بازنگشت.
سید مرتضی مشیر 1397-1310، نمایندۀ آخرین دورۀ مجلس شورای ملی از فسا/فارس
این در حالی است که هر دو رییس مجلس شورای ملی دورۀ 24 – مهندس عبدالله ریاضی و دکتر جواد سعید - با حکم دادگاه انقلاب به مرگ محکوم و اعدام شدند.
عبدالله ریاضی که 12 سال رییس مجلس شورای ملی بود در فروردین 1358 اعدام شد و جواد سعید – پزشک اهل ساری - جانشین او و آخرین رییس مجلس شورای ملی پیش از انقلاب نیز یک ماه بعد از او.
راه‌یابی سید مرتضی مشیر به مجلس شورای ملی به عنوان یکی از نشانه‌های باز شدن نسبی فضای سیاسی تلقی می‌شد چرا که به گرایش‌های ملی شهرت داشت و با سران جبهۀ ملی چون کریم سنجابی، شاپور بختیار و داریوش فروهر در ارتباط بود و در خرداد 1356 در پی آن که پاسخی از شاه برای نامۀ مشهور سه امضایی که پیشنهاد برگزاری انتخابات آزاد را به شاه داده بودند دریافت کند.
در نام اول – مرتضی مشیر- بیش از این نمی‌توان درنگ کرد و سراغ موضوع اصلی می‌روم.
نام دیگر ژاک ایزرنی وکیل بسیار مشهور فرانسوی است که 34 سال تمام تلاش کرد تا ثابت کند «مارشال پتن»- رییس کشور فرانسه در دوران جنگ دوم جهانی- به خاطر آن که تسلیم نیروهای آلمان نازی شد خائن نبوده است. قهرمان جنگ اول جهانی که در جنگ دوم تسلیم هیتلر و رییس حکومت فرانسۀ اشغال شده و نماد خیانت شناخته شد.
این وکیل به خاطر همین مدافعات مستمر شهرت جهانی یافت و نام او در کتاب‌های حقوق دانشگاه های دنیا و تاریخ علم حقوق ثبت شده که نه تنها در مقام دفاع حقوقی از مارشال پتن برآمد تا خائن بودن او را رد کند که پس از مرگ موکل هم پرونده را بسته شده ندانست و برای رد اتهامات او کوشید.
مارشال پتن به دستور ژنرال دوگل رهبر فرانسۀ پس از جنگ محاکمه و به اتهام خیانت به ملت و همکاری با دشمن به اعدام محکوم شد اما به خاطر سن بالا حکم را اجرا نکردند و سرانجام مارشال پتن در 95 سالگی و 6 سال پس از پایان جنگ جهانی در زندان درگذشت.
وکیل او اما چنان که اشاره شد پس از مرگ هم دست‌بردار نبود و تعریف خیانت را هم تغییر داد و چه بسا اگر یکی از استدلالات او را بپذیریم که اگر تسلیم نمی‌شد پاریس ویران می‌شد دربارۀ تسلیم شدن شاه سلطان حسین صفوی در مقابل محمود افغان هم تجدید نظر کنیم زیرا او هم مدعی بود اگر تاج را به او نمی‌بخشیدم از اصفهان چیزی باقی نمی‌ماند اگرچه در هر دو بیم جان خودشان می‌چربیده است!
باری، ژاک ایزرنی که وکیلی بود با اشتهار جهانی و سوژۀ مورد علاقۀ روزنامه‌نگاران در تیر 1357 میهمان حقوق‌دان ایرانی و نمایندۀ مجلس شورای ملی بود و 44 سال قبل در تیر 1357 در همین روزها در ویلای او در نوشهر به سر می‌بُرد.
همان روزها محمد رضا شاه پهلوی هم تعطیلات تابستانی را در نوشهر سپری می‌کرد.
مرتضی مشیر از طریق مهندس ریاضی رییس مجلس شورای ملی و با مراجعه مستقیم به کاخ نوشهر با پیغام به سرلشگر نشاط رییس گارد سلطنتی -که همیشه با شاه بود- خواستار وقت ملاقاتی می‌شود تا مرد سرشناس فرانسوی بتواند با شاه ایران دیدار کند.
مشیر نمایندۀ مجلس بود اما نتوانست وقت بگیرد. رییس مجلس هم موفق نشده بود. چون مجلس هم در تعطیلات شاه در حال استراحت بود. سرلشگر نشاط در محل بود اما به آتابای معاون وزارت دربار ارجاع داد و او هم به امیر‌عباس هویدا وزیر دربار.
مشیر، هویدا را از نزدیک می‌شناخت و در دوران نخست وزیری بارها با او ناهار خورده بود اما نتوانست او را پیدا کند. ضمن این که خود سرلشگر نشاط را مؤثرتر می‌دانست چرا که کافی بود به شاه منتقل کند ولی این کار را نکرد.
مشخص نیست نشاط به شاه گفت و نپذیرفت چون شاه به دوستی با دوگل افتخار می‌کرد و میزبان او هم بوده و نمی‌خواست با وکیل دشمن او ملاقات کند یا از خود مشیر هم خوشش نمی‌آمد چه رسد به دوست حقوق‌دان او یا چون می‌دانست هر دو در ستایش دکتر مصدق سخن گفته‌اند قبول نکرد یا در تعطیلات تابستانی می‌خواست لذت ببرد یا تصور می‌کرد مشیر قصد دارد شاه را نسبت به تغییر نخست‌وزیر و انتصاب نخست‌وزیری مجاب کند در حالی که سال قبل هم اعتنا نکرده بود و اعتراضات را که از اواخر سال 1356 شروع شده بود جدی نمی‌گرفت که اگر گرفته بود در تیر 57 به سفر تابستانی نمی‌رفت.
اینها را نمی‌دانیم چون سرلشگر نشاط هم بعد از انقلاب به سرعت اعدام شد.
این را اما می‌دانیم که ژاک ایزرنی که در تیر 57 به تهران آمد و سپس به اتفاق میزبان خود – دکتر مشیر- به شمال رفت و 8 روز منتظر بود به ملاقات پذیرفته شود می‌خواست به شاه بگوید اوضاع سیاسی آن گونه که نیست که او تصور می‌کند.
شاه، کمونیست‌ها را دشمن اصلی می‌دانست و بنا نداشت به نیروهای ملی میدان بدهد و هرگز تصور نمی‌کرد نیروهای مذهبی دست بالا را داشته باشند.
ایزرنی که تا 20 سال بعد هم زنده بود در خاطرات خود آورده که قصد داشته به شاه بگوید آن راه به چاه ختم می‌شود اما دیداری دست نداد. هر چند که بعید است در تیر 57 اگر هم ملاقاتی صورت می‌گرفت به اندرزهای وکیل فرانسوی عمل می‌کرد کما این که یک ماه و نیم بعد و در آخرین کنفرانس مطبوعاتی به مناسبت سالگرد 28 مرداد باز به دکتر مصدق طعنه زد و موجب نزدیک شدن نیروهای ملی به مذهبی شد.
شاید هم شاه می دانست دکتر مصدق در دادگاه فرمایشی خود گفته بود: «مارشال پتن را به اتهام همکاری با دشمن – آلمان نازی- محاکمه و محکوم کردند و مرا به جرم دفاع از حقوق ملت ایران و احراج انگلیس ها محاکمه می کنید.»
مرتضی مشیر کتابی دربارۀ سرنوشت «پی‌یر لاوال» نخست‌وزیر فرانسه را ترجمه کرده بود و هم شاه آن را خوانده بود و هم فرح و هویدا و جالب این که خود هویدا هم به سرنوشت همان نخست‌وزیر دچار شد.
این که رییس و نمایندۀ فرانسه‌دان مجلس موفق نشدند وقت ملاقاتی برای دیدار شاه با وکیل مشهور فرانسوی بگیرند و هویدا و نشاط هم نخواستند یا نتوانستند البته بیشتر به زیان خود آنها تمام شد چرا که شاید نکته‌ای در سخنان او سرنوشت دیگری برای آنان رقم می‌زد در حالی که می دانیم ایزرنی تا سال 1995 زنده بود و مرتضی مشیر هم به جرم نمایندگی مجلس اعدام نشد اما در تیر 1358 و یک سال بعد هویدا و سرلشگر نشاط در این دنیا نبودند و شاه هم آوارۀ این و آن کشور شده بود.
نکتۀ جالب دیگر در خاطرات مرتضی مشیر این است که انتخابات دورۀ 24 مجلس شورای ملی را اگرچه همچنان رستاخیزی اما متفاوت می‌داند زیرا امکان ثبت نام برای نامزدهای بالنسبه متفاوت فراهم آمد و خود او در فسا با نزدیکان دربار رقابت کرد و به مجلس راه یافت و از 20 حقوق‌دان برجسته نام می‌برد که در آخرین مجلس حضور داشتند.
* عکس نمایۀ صفحۀ اول مربوط است به مارشال فیلیپ پتن. از وکیل او تصویری یافت نشد. تصویر خانوادۀ شاه در نوشهر هم از آلبوم هوگو واسال و مربوط به سال 51 یا 52 خورشیدی است. ماجرای این متن دربارۀ سال 57 است.
