هنوز امکان احیای برجام وجود دارد؟
به گزارش اقتصادنیوز در این گزارش آمده است: شورای حکام چهارشنبه‌شب سرانجام قطعنامه ضد ایرانی خود را با ۳۰رای موافق، ۳رای ممتنع و همراه با مخالفت چین و روسیه به تصویب رساند. ایران که قبل از تصویب قطعنامه اعلام کرده‌بود ۲ دوربین فراپادمانی آژانس را قطع می‌کند، در واکنش به نتیجه نشست شورای حکام گامهای دیگری از جمله قطع درمجموع ۲۷ دوربین و نصب دو آبشار از سانتریفیوژهای پیشرفته را اعلام کرد. با این حال رای ۳۰بازیگر به قطعنامه ضد ایرانی نشان‌دهنده آن است که آمریکا و غرب با شیب ملایم به دنبال اجماعسازی علیه تهران هستند و ایران تا اجلاس بعدی آژانس با یک فصل زمانی حساس مواجه است. از همین رو ضروری است که دستگاه‌های تصمیم‌گیر در کنار استفاده از اهرم‌های فشار از طرح‌های مبتکرانه‌ای در حوزه دیپلماسی نیز بهره ببرند و به دنبال ابتکاراتی برای احیای برجام یا راه‌های بدیل باشند. به نظر می‌رسد تنها در چارچوب یک استراتژی دوبعدی است که جمهوری اسلامی می‌تواند بر اجماعسازی واشنگتن و شرکایش در ماه‌های آینده فائق آید.
شورای حکام بامداد پنجشنبه قطعنامه ارائه‌‌شده علیه ایران توسط آلمان، فرانسه، انگلیس و آمریکا را تصویب کرد؛ این قطعنامه با رای موافق ۳۰ کشور، رای مخالف دو کشور چین و روسیه و رای ممتنع سه کشور هند، لیبی و پاکستان به تصویب رسید. این در حالی است که قطعنامه مورخ ۱۹ ژوئیه ۲۰۲۰ در زمان دونالد ترامپ با ۲۵ رای موافق به تصویب رسید اما اکنون تعداد آرای مثبت افزایش یافته که نشان از اجماع بیشتر علیه پرونده ایران دارد.در این رابطه تهران باید سیاستی را در دستور کار قرار دهد که مانع از اجماعسازی علیه کشور در پرونده‌های مختلف به ویژه پرونده هسته‌‌ای شود. از سوی دیگر هرچند که گفته می‌شود این قطعنامه چندان شدیداللحن نیست و حتی زمان مشخصی را برای همکاری‌‌های ایران و آژانس تعیین نکرده است. اما مساله اینجاست که تا دو نشست بعدی شورای حکام یعنی بازه زمانی ۳ تا ۶ ماهه ایران باید سیاستی را در دستور کار قرار بدهد که پرونده ایران به شورای امنیت ارجاع نشود و توافقی انجام شود.
ایران باید ابتکار عمل را به دست گیرد
رضا نصری، کارشناس مسائل بین‌الملل نیز درباره روند فعلی تحولات و سیاست‌هایی که تهران باید در دستورکار قرار دهد به روزنامه «دنیای اقتصاد» گفت: «هنوز امکان احیای برجام وجود دارد اما برای تحقق این امر، ایران ابتدا باید ابتکارعمل را به دست بگیرد.»
نصری با اشاره به اینکه با تصویب قطعنامه اخیر چند اتفاق افتاده است، توضیح داد: «در وهله نخست، این فرصت برای آمریکا فراهم شده تا با توسل به سازوکارهای شورای حکام، آژانس نقشه راه ادامه مذاکرات را تعیین کند و ایران را تحت فشار تهدید ارجاع مجدد آن به شورای امنیت- این‌بار به واسطه یک سازوکار چندجانبه بین‌المللی- قرار دهد. این یعنی امروز عملا سازوکارهای آژانس در خدمت طرف مقابل ایران بر سر میز مذاکره قرار گرفته است.»
این کارشناس با اشاره به اینکه با بهره‌‌برداری آمریکا از شورای حکام، آژانس این فرصت را پیدا کرد تا تقصیر شکست احتمالی مذاکرات و تبعات آن را عملا به گردن ایران بیندازد، گفت: «تا چند ماه پیش ایران در جایگاهی قرار داشت که می‌توانست «قانون‌‌شکنی ترامپ» و پیروی بایدن از همان سیاست را مقصر شکست برجام و تضعیف رژیم عدم اشاعه معرفی کند. اما رای بالای پیش‌‌نویس قطعنامه آمریکایی-اروپایی در شورای حکام و همچنین مواضع خیلی از کشورهای دیگر در واکنش به آن نشان داد آمریکا موفق شده نوعی اجماع علیه ایران سازماندهی کند تا در صورت شکست مذاکرات از آن برای اقدامات بعدی بهره‌‌برداری کند.»
این کارشناس در نهایت تاکید کرد: «از این رو لازم است ایران دست به ابتکاری بزند که هر دو این پیامدها را در حد ممکن خنثی کند. این امر هم از طریق ارائه یک نقشه راه کاربردی و واقع‌‌بینانه و ترسیم مسیر احیای مذاکرات برای احیای برجام میسر خواهد شد.»
اقدام در برابر اقدام
پیش‌‌نویس قطعنامه انگلیس، فرانسه، آلمان و آمریکا علیه ایران روز سه‌‌شنبه به نشست شورای حکام آژانس بین‌المللی انرژی اتمی ارائه شده بود و پیش از آن نیز رافائل گروسی، مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در گزارش اخیرش مدعی افزایش ۱۸ برابری غنی‌‌سازی اورانیوم در ایران شده بود؛ اقداماتی که سه‌‌شنبه گذشته واکنش ایران را به دنبال داشت و بهروز کمالوندی، سخنگوی سازمان انرژی اتمی روز چهارشنبه اعلام کرد فعالیت تعدادی از دوربینهای فراپادمانی آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در ایران قطع شده است. این اقدام، اقدامی بازدارنده از سوی ایران برای ممانعت از صدور قطعنامه بود و شاهد بودیم که بعد از صدور قطعنامه، ایران تعداد بیشتری دوربین را قطع کرد. سازمان انرژی اتمی ایران با انتشار ویدئویی از خاموشی تعداد قابل توجهی از دوربینهای نظارتی آژانس بین‌المللی انرژی اتمی خبر داد. در این ویدئو نشان داده می‌شود که اپراتورها، برق متصل به دوربینهای فراپادمانی را قطع می‌کنند. این در حالی است که ساعاتی پس از انتشار این قطعنامه، سعید خطیب‌‌زاده، سخنگوی دستگاه دیپلماسی گفت: «بانیان این قطعنامه مستقیما مسوول تبعات بعدی هستند. پاسخ ایران قاطع و متناسب است.»
شرایط تنش‌‌زا
پس از این اقدام، رافائل گروسی، مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، روز پنجشنبه در کنفرانس خبری گفت: «ما مطلع شدیم که ۲۷ دوربین در ایران قطع خواهند شد. این مساله قطعا چالشی جدی در توانایی‌‌مان برای تداوم فعالیت در این کشور ایجاد می‌کند.» مدیرکل آژانس در ادامه ادعا کرد اگر این مساله در سه تا چهار هفته حل نشود، «ضربه‌‌ای مرگبار» خواهد بود. وی تصریح کرد که ۴۰ دوربین آژانس بین‌المللی انرژی اتمی همچنان به فعالیت خود در ایران ادامه خواهند داد. گروسی افزود: «من از ایران دعوت می‌کنم تا فورا به تعامل با من بپردازند. ما در شرایط بسیار تنش‌‌زایی قرار داریم.»
جمع‌آوری دوربینهای نظارتی
به گزارش رویترز، آژانس بین‌المللی انرژی اتمی روز پنجشنبه در بیانیه‌‌ای اعلام کرد: «در ۹ ژوئن ۲۰۲۲ بازرسان آژانس، دوربینهای نظارتی آژانس را از مرکز تحقیقات تهران و دو کارگاه قطعات سانتریفیوژ در اصفهان خارج کردند.» در این گزارش همچنین آمده است که دوربین‌‌ها و داده‌های جمع‌آوری‌‌شده، همگی در یک انبار زیرنظر آژانس بین‌المللی انرژی اتمی هستند. پیش‌تر ایران و آژانس در زمان ریاست علی‌‌اکبر صالحی بر سازمان انرژی اتمی توافق کرده بودند که دوربین‌‌ها نصب باشد اما فیلم‌‌های ضبط شده آن تا زمان حل شدن موضوعات با آژانس و حل مساله برجام در اختیار این سازمان قرار نگیرد. البته خبرگزاری رویترز روز پنجشنبه به نقل از دیپلمات‌‌های آگاه گزارش داد: «مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی به شورای حکام گفت ایران از طریق نامه اطلاع داده که قصد دارد ۲۰ دوربین و دیگر تجهیزات نظارتی آژانس انرژی اتمی را قطع کند.»
گامهای عملی متقابل
به دنبال تصویب قطعنامه ضدایرانی وزارت امور خارجه ضمن تاکید بر اینکه این اقدام، نتیجه‌‌ای جز تضعیف روند همکاری و تعاملات ایران با آژانس در برنخواهد داشت، تاکید کرد: «همان‌گونه که قبلا نیز اعلام شده است ایران به دلیل رویکرد غیرسازنده آژانس و تصویب قطعنامه یادشده، گامهای عملی متقابلی را اتخاذ کرده که نصب سانتریفیوژهای پیشرفته و غیرفعال‌سازی دوربینهای فراپادمانی از جمله آنها است.»
همزمان خبرگزاری رویترز به استناد گزارش آژانس بین‌المللی انرژی اتمی نوشت ایران می‌خواهد سانتریفیوژهای جدیدی را در سایت‌‌های هسته‌‌ای زیرزمینی خود نصب کند. خبرگزاری رویترز روز چهارشنبه در خبری به استناد گزارش آژانس بین‌المللی انرژی اتمی به کشورهای عضو نوشت ایران نصب سانتریفیوژهای پیشرفته IR-۶ را در تاسیسات زیرزمینی نطنز آغاز کرده است. در گزارش آژانس اتمی که به رصد رویترز و به تایید آژانس رسیده، آمده است: «ایران نصب سانتریفیوژهای IR-۶ در آبشار واحد را آغاز کرده که پیش‌تر توسط ایران به آژانس گزارش شده بود.»
برخی تحلیل‌‌ها و کارشناسان این اقدامات اخیر ایران در مقابل اقدام آژانس را کمی سرسختانه‌‌تر توصیف کرده‌‌اند که شاید باید دلیل آن را در این جست‌وجو کرد که تهران می‌خواهد با این اقدامات کمی شدیدتر این سیگنال را به غرب ارسال کند که اگر در گامهای بعدی، اقدامات تندتری انجام دهند ایران نیز آمادگی اقدامات شدیدتر را دارد.
آژانس تابع تحولات بیرونی
رحمن قهرمانپور، پژوهشگر مسائل بین‌الملل درباره این موضع‌‌گیری‌‌های آژانس به روزنامه «دنیای اقتصاد» گفت: «تجربه ۱۸ ساله همکاری ایران با آژانس نشان می‌دهد آژانس بیش از آنکه مستقل عمل کند تابع رفتار و شرایط دیپلماتیک خارج از این سازمان است. در نتیجه سیاست ایران باید بر این اساس طراحی و اجرا شود که آژانس تابع تحولات بیرونی است.» وی افزود: «این بدان مفهوم است که ما نباید آنچه در آژانس اتفاق افتاده را اصل قرار دهیم بلکه فرعی است از اصل که همانا وضعیت حاکم سیاسی بر مساله برجام در خارج از آژانس است.»
به گفته قهرمانپور هر زمان ما بتوانیم این فضای بیرون از آژانس را مدیریت کنیم بنا به تجربه می‌توانیم حتی پیچیده‌‌ترین موضوعات فنی در آژانس را نیز در زمان کوتاهی حل و فصل کنیم که نمونه آن پرونده پی‌‌ام‌‌دی یا ابعاد احتمالی نظامی است که یکی از پیچیده‌‌ترین و سخت‌‌ترین پرونده‌های فنی بین ایران و آژانس بود. این کارشناس توضیح داد: «در آن زمان کمتر کسی می‌توانست تصور کند که آژانس این مساله را حل شده بداند. اما زمانی که ایران و قدرت‌های بزرگ در چارچوب برجام به توافق رسیدند، یوکیا آمانو به تهران آمد و توافقی بین ایران و آژانس امضا و این پرونده حل شد.»
قهرمانپور تاکید کرد: «در نتیجه در سیاست ایران همواره این اصل باید مبنا باشد که فضای سیاسی و دیپلماتیک خارج از آژانس را طوری مدیریت کنیم که این سازمان تبدیل به ابزار بازی طرف مقابل نشود و اگر جانب ایران را نمی‌گیرد که معمولا نیز همین‌طور است حداقل به صورت کامل طرف کشورهای غربی نباشد و تاحدودی استقلال عمل خود را حفظ کند.» به گفته این کارشناس، با توجه به اینکه در ترکیب شورای حکام و اعضای آژانس، کشورهایی حضور دارند که خواهان حفظ رویکرد مستقل آژانس هستند، این رویکرد ایران می‌تواند تاحدی مورد حمایت این کشورها باشد. قهرمانپور ادامه داد: «بنابراین ایران باید از یک سو مساله اصلی‌‌اش را خارج از آژانس حل کند و در داخل آژانس نیز بتواند از دسته‌بندی‌‌های موجود استفاده کرده و کشورهایی را که خواهان رویکرد مستقل و فنی این سازمان هستند با خود همراه کند. این اقدام تاحدی می‌تواند قدرت چانه‌زنی ما را درون آژانس افزایش دهد.»
آمریکا هنوز برجام را می‌خواهد
عبدالرسول دیوسالار، استاد علوم سیاسی دانشگاه کاتولیکا در پاسخ به «دنیای اقتصاد» درباره تغییر لحن اروپا و آمریکا در قبال ایران گفت: «در مقایسه واکنش اروپا و آمریکا یعنی واکنش سخت‌‌تر و جدی‌‌تر بروکسل نسبت به واشنگتن، این فرضیه تقویت می‌شود که شاید هنوز آمریکا علاقه‌‌اش را به برجام از دست نداده و در این زمان باقی‌‌مانده تلاش‌‌هایی برای احیای برجام صورت دهد.» وی افزود با توجه به این مفروضات، باوجودی‌که برخی موانع احیای برجام تشدید شده، اما امکان بازگشت به آن هنوز وجود دارد و فعلا نمی‌توان گفت که دوره برجام به پایان رسیده است. دیوسالار با اشاره به اینکه ریسک گسترش بحران نیز افزایش یافته، توضیح داد: «در این بین یک سناریو گسترش شدید بحران است.» استاد دانشگاه درباره احتمال توافق موقت در این مقطع نیز گفت: «من این گزینه را محتمل نمی‌دانم و فکر می‌کنم با توجه به پیشرفت‌های برنامه هسته‌‌ای ایران، انگیزه‌‌ای برای یک توافق موقت نه در ایران و نه در داخل اروپا و در آمریکا وجود ندارد.» دیوسالار درباره سناریوها نیز در نهایت تاکید کرد: «یا به سمت بحران بیشتر می‌‌رویم یا طی یک ماه آینده توافق برجام احیا خواهد شد.»
واکنش موافقان و مخالفان
تحولات اخیر بین ایران و آژانس بین‌المللی انرژی اتمی واکنش‌‌های متفاوتی را به دنبال داشت؛ ابراهیم رئیسی، رئیس‌‌جمهور ایران با اشاره به قطعنامه شورای حکام علیه ایران، گفت: «با این اقدامات نمی‌توان جمهوری اسلامی را وادار به عقب‌‌نشینی کرد. بر مواضع خود پافشاری خواهیم کرد تا حقوق ملت ایران به رسمیت شناخته شود. با زبان زور نمی‌توان حرف زد و باید با منطق سخن بگوییم.»
میخائیل اولیانوف، نماینده روسیه در سازمان‌های بین‌المللی واقع در وین نیز روز جمعه در توییتی نوشت: «متاسفانه همتایان غربی نشان می‌دهند که درکی از وضعیتی که در آن قرار داریم ندارند.»
این در حالی است که سه کشور اروپایی فرانسه، آلمان و انگلیس در بیانیه‌‌ای مشترک بدون در نظر گرفتن اقدامات طرف غربی در صدور قطعنامه علیه ایران، از تهران خواستند تا از فرصت باقی‌‌مانده برای به نتیجه رساندن توافق هسته‌‌ای استفاده کند. در این بیانیه آمده است: «از مارس ۲۰۲۲ توافق قابل دوامی روی میز است که ایران را به تعهدات برجامی و آمریکا را به توافق بازمی‌‌گرداند. ما متاسفیم که ایران از این فرصت دیپلماتیک برای نهایی کردن توافق استفاده نکرده است. ما از ایران می‌خواهیم تا حال این کار را انجام دهد. ما آماده به نتیجه رساندن توافق هستیم.» همچنین رابرت مالی، نماینده ویژه آمریکا در امور ایران در رشته توییتی از ایران خواست با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی همکاری کند و به برجام بازگردد. به گزارش «ایسنا»، رابرت مالی، نماینده ویژه آمریکا در امور ایران نیز روز پنجشنبه در رشته توییتی نوشت: «شورا درباره تعهدات پادمانی ایران صحبت کرده که از مساله برجام جدا است. ما آماده بازگشت فوری و متقابل به پایبندی کامل هستیم. ایران تنها باید تصمیم بگیرد که آیا از خواسته‌های بی‌‌ارتباط می‌‌گذرد و توافقی که از ماه مارس در دسترس بوده را می‌‌پذیرد یا نه.» مالی در ادامه توییت کرد: «ایران یک راه برای خروج از بحران هسته‌‌ای که خودش ایجاد کرده دارد. ایران باید با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی برای حل‌‌وفصل مشکلات پادمانی برجسته همکاری کند و بازگشت به برجام را بپذیرد؛ در این صورت به نگرانی‌‌های فوری عدم اشاعه هسته‌‌ای بین‌المللی رسیدگی خواهد کرد و به رفع تحریم‌ها از سوی آمریکا دست خواهد یافت. تصمیم در اختیار آنهاست.»