محوطه باستانی اریسمان با قرارگیری در منطقه کویری جزو قدیمی‌ترین شهرهای صنعتی تمدن بشری محسوب می‌شود که به عنوان اولین منطقه تاریخی ذوب فلز در دنیا در فهرست آثار ملی ایران به تاریخ ۲۹ تیر ۱۳۷۸ به ثبت رسیده است. دیرینگی این محوطه که در شمال فلات مرکزی، در دامنه کوهپایه‌های کرکس نطنز قرار دارد به ۶۰۰۰ سال می‌رسد و کاوش‌ها و بررسی‌های انجام شده در آن نشان از شکل‌گیری و نقش‌آفرینی پنج گروه صنعتی است که شامل؛ استخراج سنگ فلز از معدن: معدن کاری، استحصال مس از طریق ذوب سنگ معدن و استحصال فلز: گدازگری، ریخته گری فلز مذاب در قالب (تولید شمش): ریخته گری، مبادله شمش فلزی و یا ابزار تولید شده: بازرگانی و در نهایت استفاده از محصولات فلزی: بازار مصرف می‌شود.
کاوش اریسمان بعد از انقلاب، اولین و بزرگ‌ترین پروژه باستان‌شناسی بین‌المللی در ایران است که با یک کمیته چند جانبه ایرانی و آلمانی اجرا شده و نتایج غیرقابل باوری از آن به دست آمده است. شواهد و مدارک ارزنده فلزکاری در اریسمان ثابت نموده این منطقه بعد از پشت سر گذاشتن مرحله مهم ذوب سنگ مس، به مرحله تولید آلیاژ دست یافته و در مبادلات بازرگانی نحوه بهره‌برداری از فلزات را به تمدن‌های مصر و بین‌النهرین صادر کرده است.
روش کارکرد کوره‌های ذوب فلز در اریسمان
اولین فرآیند ذوب در یک کوره انجام می‌شده و سپس آن کوره یا بخش جلوی دیوار آن را تخریب می‌کردند تا مس و سرباره حاصل از آن را بیرون بیاورند و در ادامه کوره جدیدی را دقیقا بر روی بقایای کوره قبل برای ذوب بعدی می‌ساختند و گفتنی است که چندین بار تکرار این مراحل و تخریب و دوباره سازی کوره‌ها سبب تغییر جهت دادن آن شده است.
نوع فلزات و محل تأمین آن در محوطه تاریخی اریسمان
در این محوطه به فراوانی فلز مس و سرباره‌های آن یافت شده است و نیز شواهد به دست آمده نشان از ذوب فلزات دیگری از جمله طلا و نقره دارد. درباره محلی که فلزات از آنجا آورده می‌شده است، نظرات مختلفی نظیر محلی به نام انارک و نخلک در نزدیکی کاشان، از کوه‌های کرکس و چه بسا از شنوه در قم وجود دارد و هنوز محل دقیق آوردن فلزات به اریسمان نیاز به بررسی‌های گسترده دارد.
منبع سوخت و آب مورد استفاده ذوب فلز در اریسمان
ذوب این حجم از فلز نیازمند سوخت عظیمی است و نحوه تأمین این سوخت می‌تواند از چوب‌های جنگلی، بوته‌های بومی منطقه و خار و شاید نیز تلفیقی از سوخت‌ها نام برده، بوده باشد. در ارتباط با محل تأمین آب برای ذوب فلزات و زندگی، حدسیاتی چون وجود آب در منطقه و یا کشاندن آب از مناطق دورتر به این نقطه وجود دارد.
یافته‌های سفالی اریسمان و ثبت ملی آن
با توجه به شواهد به دست‌آمده از محوطه اریسمان، یک تراکمی از کوره‌های سفال‌گری وجود دارد که بیان‌گر تولید انبوه سفال در این منطقه است. با این توضیح می‌توان به سفال‌هایی اشاره کرد که اکثرا نخودی رنگ و بسیار ظریف هستند و نیز سفال‌های قهوه‌ای و یا قرمز با کاربردهای مختلف مورد استفاده قرار می‌گرفته است. لازم به ذکر است آثار منقول فرهنگی و تاریخی چون: کاسه سفالی، جام سفالی، کاسه پایه‌دار سفالی، لیوان سفالی، مهر سنگی استوانه‌ای و خمره تدفین به ثبت ملی درآمده است.
دومین انیمیشن جهان
با در نظر گرفتن اولین انیمیشن یافته شده در شهر سوخته زابل که حدود ۵۰۰۰ سال قدمت دارد، می‌توان به یک ظرف سفالی در اریسمان که دارای تصویرهایی از بزهای ریش‌دار است اشاره کرد، این بزها به شکلی به هم پیوسته بر روی سفال نقاشی شده و با چرخش ظرف، تصاویر روی ظرف متحرک به نظر می‌رسد. هم اکنون دومین انیمیشن کشف شده دنیا در موزه باستان‌شناسی نطنز که در خانه باقری‌ها قرار دارد، نگهداری می‌شود.
بازدید از محوطه باستانی اریسمان
بازدید از این سایت بی‌نظیر و نیز موزه باستان‌شناسی نطنز از طریق رفتن به نطنز و حرکت به سمت بادرود و روستای اریسمان امکان‌پذیر است.
