به گزارش بهداشت نیوز ،ورزش بخش مهمی از زندگی تعداد زیادی از مردم را تشکیل می‌دهد. عده‌ای به صورت تفریحی و عده‌ای به صورت حرفهای ورزش میکنند. احتیاجات غذایی ورزشکاران بیش از افراد عادی است و با افزایش مدت و شدت فعالیت‌های بدنی، این نیازها نیز افزایش می‌یابد. (۱) در این بین، تغذیه، جایگاه خاصی در برنامه تمرینات روزانه ورزشکاران دارد.
با افزایش دانسته های ما در مورد سوخت و ساز بدن و فیزیولوژی ورزش، مشخص شده است که تغذیه و مواد مغذی تاثیر و نقش به سزایی در عملکرد عضلات دارند. نقش انحصاری برخی از مواد مغذی در فعالیت‌های ورزشی موجب گسترش روزافزون تولید و مصرف مکملها شده است. (۳) برای تامین نیاز به انرژی ورزشکاران (که گاهی به بیش از ۹۰۰۰ کیلو کالری در روز میرسد) بهتر است که از مکملهای غذایی استفاده شود چون این ترکیبات، در حجم کمتر، نیازهای تغذیهای ورزشکاران را تامین میکنند. (۱)
با وجود تمام فواید و مزایای حاصل از ورزش، یکی از مسایل و مشکلات همراه آن، به ویژه در چند دهه اخیر، توجه زیاد مربیان و ورزشکاران به نتایج رقابتهای ورزشی و مسایل حاشیهای، همچون بهبود شکل ظاهری بدن به وسیله افزایش حجم و توده عضلانی است که ورزشکاران را به سمت استفاده گسترده از فرآورده‌هایی با نام کلی "مواد نیروزا" رهنمون می‌سازند.
در بین مکملها، ویتامینها بیشترین میزان مصرف را به خود اختصاص دادهاند و پس از آن مکملهای ورزشی (کراتین، اسیدهای آمینه، مکملهای پروتئینی، و مکمل‌هایی با شاخص کربوهیدرات) بیشترین سهم مکملها را در برمی‌گیرند. (۴) تحقیقات متعدد، مصرف بیرویه ویتامینها را عاملی برای مسمومیت بیان کرده اند و این مسأله درخصوص ویتامین های محلول در چربی صادق‌تر است. مکملهای ورزشی در یک تعریف ساده ابزاری برای افزایش توانایی بدن از جمله ماهیچه‌ها هستند. (۴) اینکه مکملهای ورزشی به خودی خود زیان آور هستند یا خیر موضوع بسیاری از مطالعات بودهاند. در این پژوهشها، مکملهای مرسوم در بین ورزشکاران از جمله کراتین و برخی مشتقات اسیدآمینه و مواد محرک برای کلیه سمی اعلام شده و آنها را محرک بیماری سنگ کلیه دانستهاند. (۴)
از دیدگاه نظارتیِ این اقلام به دو دستۀ مجاز و غیر مجاز طبقه بندی میشوند. در ردۀ مجاز، سودمندی برخی مکملها، مانند مکملهای دارای آنتی اکسیدان، برای جلوگیری از تخریب اکسایشی عضلات و یا کراتین، به منظور افزایش قدرت و توده عضلانی، و یا بیکربنات سدیم برای به تعویق انداختن خستگی، به اثبات رسیده است. مکملهای ورزشی غیرمجاز به آن دسته از مواد و فرآوردهها اطلاق میشود که باعث ایجاد تغییرات غیرطبیعی در میزان ارتقاء عملکرد ورزشی فرد، با روشهایی مانند تحریک سیستم عصبی، افزایش فشارخون، اتساع عروق، افزایش غیرطبیعی هورمون رشد و تستوسترون و بعضاً افزایش حجم خون میشوند. از جملۀ این مواد میتوان به استروئیدهای آنابولیک، داروهای محرک، مخدر و روانگردان، نوشیدنیهای الکلی و نیروزا، هورمون رشد اشاره کرد.
استروئیدهای تزریقی از پر عارضهترین مواد مصرفی در ورزشکاران است که مادهای بسیار سمی برای کبد می‌باشند. (۴) استروئیدهای آنابولیک در دوزهای بالا سبب ایجاد ناهنجاریهای جنسی و اثرات جانبی شدید شامل تومور کبد و بیماری‌های قلبی میشوند. همچنین انواع اختلالات قلبی به دنبال مصرف داروها و مکملهای ورزشی غیر مجاز گزارش شده است. (۲)
آمفتامین، افدرین و کوکائین، ازجملۀ مکملهای غیرمجاز و محرک دستگاه عصبی مرکزی هستند که در ابتدای قرن بیستم رواج پیدا نمودهاند. این ترکیبات باعث افزایش اعتماد به نفس، کاهش خستگی، افزایش فشارخون و نیروی عضلانی و افزایش سوخت و ساز بدن میشوند. از هم پاشیدن نظم هورمونی و اختلال سیستم اعصاب مرکزی پس از مصرف محرکهای مغزی و ناراحتی گوارشی از جملۀ عوارض نامطلوب این ترکیبات است. (۲)
یکی دیگر از مکملهای پر مصرف در بین ورزشکاران، مکملهای پروتئینی می‌باشند. یکی از مضرات و آسیب‌های قابل توجه درخصوص مصرف این مکملها مربوط به وجود سطوح مختلف مواد مضر و خطرناک از جمله وجود فلزات سنگین مانند جیوه است که یکی از سمیترین و خطرناکترین فلزات سنگین بوده و در رتبههای بالای مواد سمی و خطرناک برای انسان قرار دارد. (۵)
به رغم تلاش فدراسیون‌های ورزشی در حفظ حیثیت ورزش قهرمانی، با رشد فزاینده باشگاههای ورزشی جهت پرورش اندام، سوء استفادههای دارویی، شکل خاص و خطرناکی به خود گرفته است. همانگونه که ذکر شد، تمایل به تناسب اندام، افزایش حجم عضلات و افزایش قدرت بدنی از جمله علل مصرف اینگونه فرآورده ها هستند. در این میان ورزشکاران رشته بدنسازی نسبت به سایر رشته ها برای مصرف این مواد، مستعدترند. (۱)
در این بین، سودجویان مختلف داخلی و خارجی با عرضه فرآوردههای بیکیفیت و نامناسب، سلامت جامعه ورزش را به گونهای مورد آماج حملات خود قرار دادهاند که در صورت عدم پیگیری، پیامدهای جبرانناپذیری را به دنبال خواهند داشت. (۴) تولید غیر قانونی و زیرزمینی مکملهای غیر مجاز ورزشی، دست سازندگان این فرآوردهها را برای عدم رعایت مسائل بهداشتی، استفاده از مواد تقلبی و تغییر انقضاء محصول، باز گذاشته و این خود سبب دوچندان شدن عوارض ناشی از مصرف این مواد شده است. (۴)
تحقیقات متعددی در سراسر جهان به بررسی میزان آگاهی مصرف کنندگان داروهای نیروزا، در مورد عوارض جانبی این داروها پرداخته اند و نشان داده شده است که از جمله مهمترین عوامل موثر در مصرف غیرمنطقی این مواد، آگاهی کم از عوارض جانبی، عدم بررسی کافی، قیمت ارزان و دسترسی آسان به برخی از داروها، تبلیغات دروغین، ادعاهای اثبات نشده و عدم کنترل بر فروش مکملها گزارش شده است. (۱)
مسأله مصرف نابجای داروها و مکملهای نیروزا در ورزشکاران، بحث ریشهدار و عمیقی است که متاثر از عوامل مختلف فرهنگی، اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و روانشناسی است. به نظر میرسد به موازات حرفهای شدن ورزش، رواج رفتارهای غیراخلاقی و از جمله سوء استفاده دارویی نیز بیشتر شده است. بیشتر فروشندههای مواد نیروزا، مربی و مدیران باشگاههای بدنسازی هستند که اغلب به دلیل مسائل مادی دست به فروش این مواد می‌زنند.
به طور کلی به نظر میرسد اطلاعات کنونی جامعه در رابطه با مصرف مکملهای غذایی و ورزشی ناکافی است؛ درنتیجه اطلاع رسانی برای مصرف صحیح مکملها و پیشگیری از مصرف خود سرانه مکملها ضرورت پیدا می‌کند. بالارفتن سواد رسانهای یک جامعه می‌تواند مانع از بروز بسیاری از مشکلات بهداشتی و سلامتی گردد. با توجه به اثبات قطعی و بیقید و شرط عوارض بسیار خطرناک داروها به ویژه استروئیدهای آنابولیک، پیشسازهای هورمونی و داروی محرک، بسیار معقولانه به نظر میرسد که برنامه های پیشگیری از مصرف مواد نیروزا، تاکید خود را بر روی کاهش مصرف این مواد قرار دهند. لذا لازم است برنامههای آموزشی مناسب توسط ا فراد متخصص و آگاه در زمینه مصرف مکملهای ورزشی طراحی شود تا با اشاعه فرهنگ صحیح مصرف مکمل و آگاهی دادن نسبت به عوارض احتمالی آنها، مصرف این فرآوردهها متناسب با نیاز افراد صورت پذیرفته و از تجویز و توزیع این اقلام توسط افراد سودجو و ناآگاه پرهیز شود. در نهایت توصیه اکید آنکه از مصرف خودسرانه داروها و حتی مکملها جدا ًخودداری شده و در استفاده از هر مکمل و یا دارویی حتما با کادر پزشکیِ آگاه مشورت گردد.