تهران در محاصره این سه همسایه‌ دیوار به دیوار / خطری که پا روی گلوی تهران گذاشته است!

سالروز زلزله بم در پنج دی ماه، بهانه ای است تا پیش از وقوع حادثه ای که سال هاست برخی مسئولان نسبت به وقوع آن هشدار داده اند، نگاهی به تهدیدهای طبیعی پیش روی استان تهران بپردازیم.

تجمع جمعیت بالا، تراکم در ساخت و ساز، در هم تنیدگی معابر، کمبود فضاهای ایمن به عنوان جان پناه، خدمات زیر ساختی گسترده و شبکه های در هم پیچیده همه و همه این زنگ خطر را به صدا در می آورد که در صورت وقوع حادثه ای در شهر یا استان تهران باید کاسه چه کنم در دست گرفت.

سیل نوروز۹۸ نشان داد که باید پیش از بارندگی به فکر بازگشایی و جلوگیری از انسداد کانال ها و انهار بود، باید از تبدیل رودخانه های محلی به فضای سبز و مسکونی خودداری کرد و تفرجگاه های شهری را به شکل ایمنی تری ساخت.

اما زلزله ۵.۱ ریشتری بامداد ۱۹ اردیبهشت ۱۳۹۹، نشان داد که در صورت وقوع حادثه ای مشابه یا شدیدتر، شهر تهران به علت تلاش مردم برای خروج از شهر، با ترافیک سنگین، تجمع خودروها در مراکز سوخت گیری و پمپ بنزین ها، مصدومیت شهروندان برای آشنا نبودن با شیوه های ایمن خروج از محل اسکان و آماده نبودن شهروندان برای مواجهه با حادثه با دردسر بزرگی مواجه خواهد شد که می تواند جان هزاران نفر را تهدید کند.

پیش از این اسماعیل نجار رئیس سازمان مدیریت بحران علاوه بر آنکه بارها اعلام کرده بود که باید دعا کرد تا برای تهران زلزله نیاید، این موضوع را هم گفته بود که پایتخت برای زلزله ۷.۵ ریشتری آمادگی ندارد و در صورت وقوع جان ۲ میلیون نفر را به طور مستقیم تهدید خواهد کرد.

منصور درجاتی مدیرکل مدیریت بحران استان تهران نیز بارها در خصوص آماده نبودن شهر و استان برای مواجهه با زلزله های بزرگ هشدار داده و گفته است که گسل های زیادی در پهنه جانمایی استان تهران وجود دارد اما سه گسل غربی- شرقی تهران، مشا و شهر ری لرزه زا محسوب می شود، از این گسل ها توقع رفتار لرزشی وجود دارد و اقدامات مراقبتی در این خصوص ضروری است.

درجاتی این مساله را نیز مطرح کرده است که به نظر می رسد گسل مشا در شمال شرق تهران بیشترین فعالیت و بیشترین نقش را در وقوع زلزله در استان تهران دارد.

وی در جای دیگری در خصوص میزان جدی بودن خطر زلزله برای پایتخت گفته است که آنچه که از زبان کارشناسان زلزله و حتی مردم عادی مطرح می‌شود، بسیار نگران کننده است. آنچه که موجب می‌شود ما از زلزله تهران بترسیم، خود زلزله نیست، بلکه توزیع جمعیتی پایتخت است.

درجاتی به سخنان خود اضافه کرده است که اکنون ۱۷.۵ درصد از جمعیت کل کشور در استان تهران ساکنند، در شهری مثل تهران هم هشت میلیون و ۷۰۰ هزار نفر سکونت دارند. میزان ساخت و ساز، تراکم بین سازه‌ها، خطوط ارتباطی، شریان‌های حیاطی، معابر و خیابان‌ها، همه و همه بر نگرانی‌ها اضافه می‌کند.

زلزله و بی توجهی به اصول ساخت و ساز در پایتخت

مدیرکل مدیریت بحران استان تهران معتقد است که ما از نظر فاضلاب در تهران مشکل داریم، اما نه این‌گونه که شهر در فاضلاب غرق شود، این حرف‌ها، علمی و منطقی نیست. شهری که در زیر زمین چند خط مترو دارد، چطور می‌تواند در فاضلاب غرق شود، این حرف‌ها غیر رسمی و شایعه است.

به گفته وی،  تهران دو گسل شمالی- جنوبی و شرقی و غربی دارد که خطر محسوب می‌شود، یا خطر سیل به‌ هرحال از بالادست تهران را تهدید می‌کند، اما این مخاطرات، احتمالی است و قرار نیست آرامش و آسایش مردم را بگیرد. ضمن آنکه ما در نقاطی که اصولی و فنی ساخت‌وساز و علمی و حساب شده خیابان‌کشی کرده‌ایم، خطر را کاهش داده‌ایم. اگرچه همچنان بافت فرسوده، بیشترین آسیب را از هر نظر خواهد دید اما من به عنوان یک فرد دانشگاهی می‌گویم که مردم در ساخت‌وسازها، اصول فنی، سبک‌سازی و مقررات را جدی بگیرند و فقط به صدور پروانه و مجوز دلخوش نباشند، استحکام بنا بسیار مهم است.

۱۵ درصد از جمعیت شهر تهران در بافت‌های فرسوده 

مسئولان استانی و شهری بارها در جریان جلسات مختلف از وجود سطح گسترده ای از بافت فرسوده در شهر تهران و سکونت بیش از ۱۵ درصد از جمعیت پایتخت در این محدوده سخن گفته و ابراز نگرانی کرده اند؛ موضوعی که با وجود تسهیلاتی گسترده در نظر گرفته شده از سوی دولت، اصلاح آن با روند کندی پیش می رود.

بر اساس مصوبه سال ۸۵، سه هزار و ۲۶۸ هکتار از محدود ۶۰ هزار هکتاری پایتخت معادل پنج درصد مساحت شهر تهران به دلیل سه ویژگی ریزدانگی، نفوذناپذیری و ناپایداری به‌ عنوان بافت فرسوده شهر شناخته می‌شد، اما بررسی و مطالعات جدید مجموعه مدیریت شهری تهران نشان از افزایش محدوده بافت فرسوده دارد.

زلزله، سیل و فرونشست در رأس مخاطرات تهران

علی نصیری سرپرست سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهر تهران معتقد است که تهران از قدیم با مخاطرات متعددی همچون زلزله، سیل و موضوع فرونشست مواجه است و امروزه نیز مشکلاتی مانند کرونا و موضوعات بیولوژیک در قالب فعالیت‌های مدیریت بحران مورد بررسی قرار می‌گیرد.

شناسایی بیش از ۳۳ هزار ساختمان ناایمن در شهر تهران

کامران عبدولی، معاون حفاظت و پیشگیری سازمان آتش نشانی و خدمات ایمنی شهرداری تهران درباره ساختمان‌های نا ایمن شهر تهران اعلام کرد: با توجه به مصوبه شورای شهر و فرمول سازمان آتش نشانی ساختمان‌های پایتخت براساس ریسک حریق به بسیار پرخطر، پرخطر، میان خطر و کم خطر تقسیم بندی شدند و از تعداد ۳۳ هزار و ۲۲۱ ساختمان شناسایی شده، ۱۱۷ ساختمان بسیار پرخطر تشخیص داده شد.

وی با بیان اینکه این ساختمان ها یا باید به سرعت پلمب شوند یا اقدام فوری در رفع خطر انجام شود، تاکید کرد: سازمان آتش نشانی ۵۳۹ مرکز درمانی پرخطر را در شهر تهران شناسایی و شیوه نامه های لازم را به آنها ابلاغ کرده است و اگر حادثه ای در این مراکز درمانی رخ دهد نمی‌توان هیچ اقدامی برای آن انجام داد.

عبدولی با اشاره به این که سه هزار و ۵۰۰ ساختمان پرخطر در شهر تهران وجود دارد، گفت: سازمان آتش نشانی ۲۳ هزار و ۵۵۸ ساختمان میان خطر و ۶ هزار و ۴۳ ساختمان کم خطر نیز شناسایی کرده است.

فرونشست تدریجی دشت های تهران

پدیده فرونشست زمین بر اثر فعالیت‌های انسانی و عوامل طبیعی در دشت‌ها خسارات سنگینی به زمین‌های کشاورزی، بناهای روستایی و آثار تاریخی وارد می‌کند. گسل‌ها، وضعیت زمین ساختی و وجود قنات‌های خشک شده بر محدوده‌های فرونشست و وقوع زمین‌لرزه‌ها موثرند. وجود شکاف‌های سطحی و ترک‌های کششی با برداشت‌های کنترل نشده از چاه‌های عمیق حفاری مربوط است و این موضوع باعث فرونشست و خسارت گسترده در این نواحی شده است.  

زلزله‌ها نیز به نوبه خود باعث تشدید خسارت به ساختمان‌های روستایی و حاشیه‌نشین موجود در محدوده‌های فرونشست زمین خواهد شد، چرا که اکثر محدوده‌های فرونشست زمین به ویژه در استان تهران، محدوده گسل‌های فعال و پهنه‌های با خطر و ریسک بالای زلزله‌ها نیز هستند.  

فرونشست زمین ناشی از کاهش سریع آب‌های زیرزمینی باعث ایجاد مشکلات جدی برای اراضی کشاورزی و البته بناها و زیرساخت در استان تهران شده است.

رییس مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی میزان فرونشست سالانه در کشور را بین ۲۰ تا ۳۰ سانتی متر می داند که این رقم در تهران به ۳۶ سانتی متر نیز می رسد.

محسن پورکرمانی استاد و پیشکسوت زمین شناسی ساختمان در ایران معتقد است که یکی از مشکلات استان تهران برداشت بی رویه از آب های زیرزمینی است و دستگاه های مربوطه هم بی رویه مجوز حفر چاه صادر کرده اند و نتیجه آن را در نشست زمین بیش از ۳۶ سانتی متری در جنوب شهر تهران شاهد هستیم.

با تمام این سخن، بی بهانه و بدون مناسبتی خاص، باید همواره در هر نقطه ای از کشور حادثه خیز ایران به خاطر داشت که خسارت هر کدام از حوادث طبیعی که می شود علاج واقعه قبل از وقوع کرد، پس از وقوع غیر قابل جبران خواهد بود، خسارتی که در تهران حتی میزان بزرگی آن قابل برآورد نیست.