به گزارش منیبان؛ ۱۳ اکتبر در تقویم پزشکی تنها یک روز ساده نیست. این روز که با ۲۱ مهر ماه مصادف شده روز جهانی ترومبوز نامیده شده است تا همه این نکته را مدنظر قرار دهند که یک لخته خون تا چه اندازه میتواند خطرناک باشد.
آمبولی چیست
آمبولی یا آمبولوز (به انگلیسی: Embolus) به معنای وارد شدن یک تودهٔ خارجی به درون جریان خون است که با ورود به ارگانهای بدن سبب مشکلات متفاوتی میشود.
انواع
ترومبوآمبولی (آمبولی لختهٔ خون)، آمبولی کلسترول، آمبولی چربی، آمبولی هوا، آمبولی عفونی، آمبولی جسم خارجی و آمبولی مایع آمنیوتیک.
در ترومبوآمبولی اغلب لختهای که در اثر ترومبوز سیاهرگی تشکیل شدهاست، حرکت کرده و میتواند در هرجایی از جمله ریه متوقف شده و بیمار را با مشکلات شدید و حتی کشنده مواجه سازد.
چگونگی ایجاد شدن
هر آمبولی علت متفاوتی دارد. ترومبوآمبولی یا آمبولی لختهٔ خون معمولاً به دنبال حرکت کردن یک لختهٔ ورید عمقی در اندام و یا به دنبال عمل جراحی، بیحرکتی طولانی مدت، سرطان و یا بعضی مشکلات انعقادی ژنتیکی یا اکتسابی رخ میدهد. آمبولی چربی معمولا به دنبال شکستگی استخوان و قرار گرفتن مغز استخوان در معرض جریان خون ایجاد میشود. آمبولیها بر اساس محلی که به آن وارد میشوند علایم متفاوتی ایجاد میکنند. ترومبوآمبولی ریه یکی از شایعترین محل ورود آمبولی است که معمولا در بیماران بستری دیده میشود و سبب تنگی نفس ناگهانی میشود. آمبولی میتواند وارد مغز شده و سبب علایم سکتهٔ مغزی شود.
پیشگیری و درمان
امروزه در بیماران بستری و بعد از جراحیهای بزرگ برای جلوگیری از ایجاد ترومبوز سیاهرگی عمقی و بهدنبال آن آمبولی، درمان پیشگیرانه با داروهای ضدانعقاد صورت میگیرد.
آمبولیها بر اساس نوع آنها و ارگانی که درگیر میشود درمان میشوند. آمبولی لختهٔ خون را با داروهای ترومبولیتیک (لختهٔ آبکن) و داروهای ضد انعقاد چون هپارین درمان میشوند. در آمبولیهای بزرگ ریه گاهی عمل جراحی برای برداشتن لختهٔ خون انجام میشود. درمان آمبولی چربی حمایتی است.
آمبولیزاسیون
آمبولیزاسیون (به انگلیسی: Embolization) یا آمبولوتراپی یا رَگبَندی یک روش غیر جراحی کمآسیب برای درمان برخی بیماریها است.
در این روش رادیولوژیستهای مداخلهای (و گاه عصبپرتوشناسان مداخلهای) با استفاده از وارد کردن اجسام رگبند (آمبولی) به دستگاه خونرسانی بدن، برخی رگها را مسدود میکنند.
هدف از این رگبندی، میتواند بند آوردن یا پیشگیری از خونریزی، از کار انداختن ساختار تومور یا ارگان به وسیله مسدود کردن خونرسانی آن، یا کم کردن جریان خون به یک کژریختی (مالفورماسیون) سرخرگی - سیاهرگی باشد.
مزایا
حداقل تهاجمی.
بدون زخم.
حداقل خطر ابتلا به عفونت.
بدون استفاده یا استفاده نادر از بیهوشی عمومی.
زمان بازیابی سریعتر.
درصد موفقیت بالا در مقایسه با سایر روشها.
حفظ یکپارچگی آناتومیک.
معایب
درصد موفقیت وابسته به فرد است.
خطر آمبولی را به بافت سالم تحمیل میکند، به طور بالقوه باعث زخم معده یا دوازدهه می شود. روش ها، تکنیک ها و دستگاه هایی وجود دارد که بروز این نوع عوارض جانبی را کاهش میدهد.
برای همه به طور فراگیر قابل استفاده نیست.
احتمال عود بیشتری دارد.
آمبولی ریه
آمبولی ریه (به انگلیسی: [Pulmonary embolism] به وجود لخته خون یا گاهی چربی در یکی از سرخرگهای ریوی ویا بافت ششها گفته میشود. این لخته خون نخست در یکی از سیاهرگهای عمقی اندام تحتانی یا لگن شکل میگیرد. آمبولی چربی بیشتر از ناحیه یک شکستگی استخوانی پایهریزی میشود. لخته خون یا آمبولی چربی از راه جریان خون و با گذشتن از قلب به یکی از سرخرگهای خونرسان بافت شُش راه یافته و در آنجا مستقر میگردد. این پدیده سبب بسته شدن سرخرگ شده و بنابراین توانایی تنفسی کاهش مییابد و گاهی بافت ریه از میان میرود. آمبولی ریه در همه سنها میشود رخ دهد ولی در بزرگسالان رایجتر است.
علایم شایع و میزان شیوع آنها در ترمبوآمبولی ریوی
تندنفسی و کوتاه شدن نفسها و تنگی نفس
شنیدن صدای رال (کراکل) ریوی
شنیدن صدای دوم قلب
تندی ضربان قلب (بیشتر ۱۰۰ تپش در دقیقه)
تب اندک ولی بیش از °۳۷٫۸
تعریق شدید (دیافورز)
شنیدن صدای گالوپ s3 یا s4 (صدای سوم و چهارم قلب)
سنکوپ (غش کردن یا حالت غش پیدا کردن)
همراه بودن علایم و نشانههای بالینی ترومبوفلبیت
تورم و درد اندام زیرین (اگر باشد معمولاً قبل از سایر علایم نیز دیده میشود)
شنیدن صدای سوفل قلبی
سیانوز (آبی یا کبود شدن انتهای انگشتان، لبها یا صورت و مخاطها به علت کمبود اکسیژن خون)
درد قفسه سینه
سرفه گاهی همراه با خلط خونی
بروز ادم حاد ریه
علتها
لخته شدن خون در سیاهرگهای عمقی. این حالت هر زمان که خون در داخل رگ تجمع یافته و به خوبی جریان نداشته باشد میتواند ایجاد شود.
از عوامل تشدیدکننده بیماری
سن بالای ۶۰ سال
هرگونه آسیب یا بیماری نیازمند استراحت طولانی در بستر
نشستن در یک حالت ثابت به مدت طولانی برای نمونه در مسافرت با هواپیما
جراحی گذشته
نارسایی احتقانی قلب
اختلالات ریتم قلب
پرخونی پلی سیتمی
کم خونی همولیتیک
شکستگی استخوان
چاقی
مصرف دخانیات
بارداری
مصرف قرصهای ضد بارداری به ویژه در خانمهای سیگاری
فشار خون بالا
سرطان که شایعترین آن سرطان پانکراس است.
وجود کاتترهای ورید مرکزی
پیشگیری
از استراحت طولانیمدت در بستر در بیماری خودداری کنید. در دوره نقاهت از جوراب کشی بهرهگیری کنید (چه در هنگام استراحت در بستر و چه در هنگام برخاستن از بستر)
پس از جراحی هر چه زودتر حرکت اندامهای تحتانی و راه رفتن را آغاز کنید.
خودداری از کاربرد دخانیات، به ویژه در خانمهای ۳۵ سال به بالا که قرص ضد بارداری مصرف میکنند.
دوری از جراحیهای غیر ضروری. در این موارد از روشهای دیگری به جز جراحی بهرهگیری کنید.
در سفر هر ۱–۲ ساعت زمانی ایستاده و راه بروید.
مصرف یک قرص آسپرین در روز میتواند نقش پیشگیریکننده در این زمینه داشته باشد؛ در این باره با پزشک خود مشورت کنید.
غواصی به شیوه درست
پیامدها مورد انتظار
بیشتر با مراقبتهای ویژه در ۱۰–۱۴ روز بهبود مییابد.
عوارض احتمالی
مرگ سریعالوقوع در اثر یک لخته بزرگ که بیش از ۵۰٪ جریان خون ریهها را مسدود کند.
خونریزی شدید داخل ریه دراثر لختههای کوچکتر
تشخیص افتراقی
پنومونی٬آسم٬COPD٬CHF٬پریکاردیت٬پنوموتوراکس٬اضطراب
درمان
اصول کلی
بررسیهای تشخیصی میشود دربرگیرنده رادیوگرافی قفسه سینه، اسکن ریه، سی تی آنژیوگرافی ریه، نوار قلب، سمع قلب و ریه، و آزمایشهای خون جهت اندازهگیری عوامل انعقادی و زمان پروترومبین باشد.
هدف درمانی شامل:
نگهداری عملکرد قلب و ریه در اندازه پذیرفتنی (تا برطرف شدن لخته) و جلوگیری از عود آمبولی
جراحی ممکن است برای بستن رگ بزرگ منتهی به قلب و ریه (رگ اجوف) یا نهادن یک صافی در داخل آن برای جلوگیری از گذر لختهها به سمت قلب لازم باشد (به ندرت)
بکارگیری جورابکشی یا پیچیدن ساق پا با باند کشی
از نشستن به حالتی که ساقها یا مچ پاها را روی یکدیگر بیندازید خودداری کنید.
در هنگام نشستن طولانی مدت گونهای بنشینید که پاها بالاتر از رانها قرار گیرند.
در هنگام خوابیدن پاها را بالاتر از سطح بستر قرار دهید.
داروها
داروهای ضد انعقاد به سوی حل کردن لخته و جلوگیری از ایجاد دوباره آن. سطح داروهای ضد انعقاد باید به گونه مرتب اندازهگیری شود تا اطمینان حاصل شود سطح آنها در اندازه دلخواه و بیخطر است. تجویز اکسیژن، در صورت نیاز آنتیبیوتیکها، در موارد آمبولی عفونی
فعالیت در زمان ابتلا به این بیماری
تا هنگام برطرف شدن علایم التهابی برآمده از لخته شدن خون در بستر استراحت نمایید. در استراحت در بستر اندامهای زیرین را به گونه مکرر حرکت دهید تا به جریان یافتن خون در آنها کمک شود.
رژیم غذایی
رژیم ویژهای نیاز نیست.
شرایط مراجعه به پزشک
پدیدار شدن هرکدام از نشانههای زیر یک اورژانس است.
درد قفسه سینه
سرفه همراه خلط خونی
کوتاهی نفس
تشدید تورم و درد ساق پا
بیماری ساده اما مرگباری که باید آن را جدی بگیرید
ماریا سعادتیان متخصص قلب و عروق و فلوشیپ آنژیوپلاستی به مناسبت ۲۱ مهر روز ترومبوز اظهار کرد: به ایجاد لخته خون در رگی که آسیب ندیده، ترومبوز گفته می شود. همچنین هموستاز یک مکانیسم دفاعی است و در رگی که دچار آسیب شده است و خونریزی دارد به وجود می آید. وقتی یک رگ آسیب میبیند و دچار خونریزی میشود، مکانیسمهای دفاعی بدن شامل اسپاسم و انقباض عروق به همراه فاکتورهای انعقادی و پلاکتها فعال میشوند تا بتوانند خونریزی را متوقف کنند و باعث ادامه حیات شوند. اگر اختلالی در فاکتورهای انعقادی یا پلاکت یا جدار عروق وجود داشته باشد، هموستاز برقرار نمیشود و بیمار دچار حوادث خونریزی دهنده می شود.
سعادتیان ادامه داد: در مقابل اگر این فاکتورهای انعقادی بیش از حد فعالیت کنند یا چسبندگی پلاکتها بیش از حد باشد، زمینه برای ایجاد لخته به وجود میآید. به طور کلی ترومبوز دو نوع است، شریانی یا وریدی. در شریانها باعث آسیب بافتی میشوند که منجر به سکته در قلب یا مغز می شود. همچنین به ترومبوز متحرک، لخته یا آمبولی گفته میشود.
او افزود: این لخته میتواند باعث انسداد سیستم و اختلال وریدی در تخلیه خون از اندام تحتانی یا فوقانی به سمت ریه باشد و باعث گرمی، قرمزی و تورم بافت شود و اگر لخته به میزانی بزرگ باشد که از محل خود جدا شود، باعث بروز آمبولیهای شریانی میشود و شایعترین آن آمبولی ریوی است که خطر مرگ و میر بالایی دارد.
او ادامه داد: آمبولیهای شریانی میتوانند در زمینه برخی اختلالات ایجاد شود که شایعترین آن فیبریلاسیون دهلیزی است و این اختلال در صورت افزایش سن افراد بروز پیدا میکند به همین دلیل بیمارانی که دچار عوارض سکته مغزی می شوند باید توجه داشته باشند که با بروز اختلال ریتم نامنظم قلب به پزشک متخصص مراجعه کنند.
سعادتیان افزود: در حفرههای قلبی بیمارانی که سکته قلبی میکنند و دچار کاهش پمپاژ قلب میشوند نیز زمینه ایجاد لخته و در نتیجه زمینه برای ایجاد ترومبوز و آمبولی وجود دارد. این مورد در بیمارانی که عملهای جراحی روی دریچههای قلب انجام دادهاند و دریچه مصنوعی دارند نیز شایع است و توصیه اکید ما به این دسته از بیماران مصرف مداوم داروهای ضد انعقادی است.
چاقی مفرط و کم تحرکی از عوامل مهم ابتلا به ترومبوز
این متخصص قلب و عروق در مورد عوامل ابتلا به این عوارض اظهار کرد: از عوامل مستعد کننده در بروز ترومبوز، می توان به اضافه وزن و چاقی مفرط، بی تحرکی، مصرف داروهای ضدبارداری، فشار خون بالا، چربی بالا، عمل های جراحی با ریسک بالا، اختلالات ژنتیکی و حرکتی همراه با فاکتورهای انعقادی، بیماری های روماتولوژی مثل لوپوس و بروز اختلالات هورمونی در بارداری و ابتلا به بیماریهای بدخیم اشاره کرد که در این شرایط بیمار باید با نظارت پزشک متخصص از داروهای ضد انعقاد در تمام طول عمر استفاده کند.
این متخصص قلب و عروق بیان کرد: درمان ترومبوز به صورت مکانیکال ، دارویی یا جراحی است. در درمان دارویی از داروهای ضد انعقاد و داروهای ترومبولتیک میتوان کمک گرفت همچنین می توان از روشهایی مثل آنژیوپلاستی برای رفع انسداد و انجام عملهای جراحی برای خارج کردن لخته از رگ کمک میگیریم و به برقراری جریان خون کمک کنیم.
این متخصص قلب و عروق در مورد داروهای ضد انعقادی اظهار کرد: قبلاً تنها داروی خوراکی که بیماران مصرف میکردند وارفارین بود، ولی امروزه قرص وارفارین صرفاً برای بیمارانی که دریچه فلزی دارند یا افرادی که به تنگی دریچه میترال مبتلا هستند تجویز میشود، بیماران با مصرف این داروها نیازی به مانیتورینگ ماهانه ندارند این در حالی است که با مصرف وارفارین نیاز به انجام آزمایشهای مداوم برای بررسی میزان رقیق بودن خون بیمار بود و دیگر مشکلاتی که در مصرف وارفارین وجود داشت، وجود ندارد.
فوت سالانه 5.5 تا شش میلیون نفر به دلیل ترومبوز
هاشمی، فوق تخصص خون و سرطان اظهار کرد: وقتی در عروق خون به صورت غیر طبیعی لختگی ایجاد شود، میگوییم ترومبوز رخ داده است که میتواند در جاهای مختلف بدن اتفاق بیفتد و جزو علل شایع مرگ و میر در دنیاست. اگر بخواهیم در مورد اهمیت این عارضه صحبت کنیم میتوانیم به مرگ و میرهایی که در هر سال به دلیل بروز این عارضه ایجاد میشود اشاره کنیم.
هاشمی افزود: سالانه پنج و نیم تا شش میلیون نفر به دلیل اختلالات ترومبوتیک فوت میکند افرادی هم که از این عارضه جان سالم به در میبرند تا آخر عمر با عوارض ماندگار مثل اختلالات حرکتی، مشکلات گفتاری و کاهش کیفیت زندگی دست و پنجه نرم خواهند کرد.
او ادامه داد: شایعترین و خطرناکترین عارضه اختلال در عروق مغز است که عامیانه به آن سکته مغزی گفته میشود و نوع دوم آن در عروق قلب بروز پیدا میکند و انواع سکتههای قلبی را شامل میشود و همه اینا منجر به مرگ و میر جدید در بین افراد نیز میشوند. لختگی در ریه نیز بروز پیدا میکند. از هر 10 مریضی که دچار لخته خون در ریه میشوند، سه نفر به دلیل ناکارآمدی درمان جان خود را از دست میدهند.
چه کسانی گرفتار ترومبوز میشوند؟
هاشمی در مورد عوامل موثر در ترومبوز گفت: سه عامل کلی وجود دارد که هر کس یکی از این عوامل را داشته باشد باید نگران بروز ترومبوز در خون باشد. عموماً وقتی خون در عروق دچار لختگی می شود که یا جریان خون از حالت طبیعی خود خارج شود و خون دچار افزایش انعقادپذیری شود یا میتواند به دلیل اختلالات ارثی بروز پیدا کند که این مسئله خیلی شایع نیست. همچنین می تواند به دلایل اکتسابی مثل بی تحرکی در طولانی مدت به دلیل انجام عملهای جراحی سنگین جریان خون در عروق کاهش پیدا کند و در نتیجه افزایش ریسک لخته و ترومبوز شود.
این فوق تخصص خون و سرطان بیان کرد: افرادی که دچار اختلال در دیواره عروق شدهاند مستعد لختگی خون هستند به طور مثال دیابتیها که تصلب شرایین دارند یا افرادی که دخانیات مصرف می کنند در معرض ترومبوز قرار دارند.
او گفت: یکی دیگر از دلایل مهم بروز عارضه ترومبوز سرطانهای بدخیم پنهان است. گاهی شروع یک سرطان بدخیم با بروز لخته در قسمتی از بدن خود را نشان میدهد این در شرایطی است که در آن بیماری بدخیم هیچ علامتی مشاهده نمی شود، اما بر اساس یک سری اقدامات اولیه که برای رفع لخته خون اقدام می شود، سرطان نیز شناسایی میشود.
درمان ترومبوز چیست؟
او اظهار کرد: راههای درمان این عارضه به محل بروز ترومبوز بستگی دارد و حل کردن لخته خون به صورت دارویی و جراحی دو راهکار اساسی درمانی است، در شرایطی که ترومبوز داخل ورید باشد ما از داروهایی استفاده می کنیم که از لخته شدن جلوگیری می کنند و بدن کم کم با کمک داروها لخته را در خود حل می کند. بنابراین بسته به اینکه ترومبوز در شریان باشد یا ورید، استراتژیهای درمانی متفاوتی به کار گرفته میشود، در مواردی که ترومبوز شریانی باشد، تهاجمی عمل میکنیم.
هاشمی بیان کرد: راههای پیشگیری از ترومبوز بسیار ساده است، ترک هر نوع دخانیات به ویژه سیگار و قلیان، رژیم غذایی مناسب، حذف چربی، غذاهای فرآوری شده، فست فود، فعالیت بدنی کافی، ورزش و تحرک راهکارهایی هستند که احتمال بروز ترومبوز در افراد را به حداقل ممکن میرسانند.