چرا امام سجاد (ع) در مجلس یزید از فضیلت امیر مؤمنان (ع) سخن گفت؟ / ۲ سناریوی معاویه علیه عترت

به گزارش خبرنگار فرهنگی خبرگزاری تسنیم، یکی از تلخ‌ترین رویدادهای تاریخ صدر اسلام، ماجرای سبّ امیرمؤمنان علیه‌السلام توسط مسلمانانی بود که پس از رحلت رسول خدا صلی الله علیه و آله به ارتداد کشیده شدند تا اینکه در دوران زمامداری بنی‌امیه کارشان به سبّ و لعن برترینِ خلایق پس از رسول خاتم کشیده شد. این در حالی بود که بارها از زبان رسول خدا صلی الله علیه و آله و سایر خوبان از صحابه، فضائل زیادی در شأن امیرالمؤمنین شنیده بودند، اما اکنون در پوشش اسلام و در قالب خلافت جعلی و خودخوانده مسلمین،‌ به عزیزترین و محبوب‌ترین خلق خدا نزد پیامبر اهانت روا می‌داشتند. 

اما بنی امیه یا «اَمویان»، عنوان طایفه‌ای از خاندان بزرگ قریش بود که از سال 41 هجری قمری تا 132 ق، یعنی حدود 91 سال بر سراسر جهان اسلام حکومت کردند. نَسب آنها به "اُمیة بن عبد شمس بن عبدمناف" برادرزاده "هاشم بن عبدمناف" می‌رسد. مرکز حکومت آنها «شام» و پایه‌گذار حکومتشان "معاویة بن ابی‌سفیان" بود. ابوسفیان همان فردی است که هنگام فتح مکه توسط سپاهیان رسول الله (ص) به صورت مصلحتی اسلام را پذیرفت و مشمول رأفت اسلامی شد و از آن پس عنوانِ ننگینِ «آزادشدگان» یا «طُلقاء» را به واسطه این خطاب پیامبر: «إذﻫَﺒﻮا، أﻧﺘﻢ اﻟﻄُّ� ﻘﺎء» با خود یدک کشیدند، همان عبارت سیاسی که حضرت زینب سلام‌الله علیها برای تخریب امویان در مجلس شام بیان کرد و خطاب به یزید فرزند معاویه و نوه ابوسفیان فرمود «یا بن الطّلقاء».

قدرت رسیدن بنی‌امیه تا جریان عاشورا

ماجرای به قدرت رسیدن امویان به صورت خلاصه به این صورت است که ابوسفیان  فرزندان زیادی داشت که در بین آنها معاویه، یزید و عتبه شهرتشان بیشتر بود. ابوسفیان در اولین گام حکمرانی شام را از ابوبکر برای فرزندش یزید خواست که این امر محقق شد. در دوران حکومت عمر، ابوسفیان با او ارتباط صمیمانه داشت. عمر نیز یکی از فرزندان ابوسفیان، یعنی «عتبه» را به حکومت طائف گمارد و دیگر فرزندش، معاویه را به حکمرانی کل منطقه شامات قرار داد؛ چرا که فرزندش یزید در سال 21 از دنیا رفت. نقل است در شورای عمر برای انتخاب حاکم بعد از خویش، بنی‌امیه با جمع شدن دور عثمان و رقابت با بنی‌هاشم با افرادی چون عمار که از امیرالمؤمنین علیه‌السلام حمایت می‌کرد به بحث پرداخته، وی را دشنام دادند. به این ترتیب با روی کار آمدن عثمان، زمینه‌های انتقال قدرت به بنی‌امیه فراهم آمد؛‌ این نکته قابل ذکر است که عثمان خود اموی بود، چرا که او فرزند «ابوالعاص بن بنی‌امیه» بود و با «ابوسفیان بن حرب» رابطه پسرعمویی داشت.

پس از قتل عثمان توسط امویان مدینه، مردم گرد امیرالمؤمنین را گرفتند و ایشان نیز به اکراه حکومت را پذیرفت. روا نـدانـسـت کـه مـعـاویـه و بـسـیـاری از اسـتـانـداران پیشین را همچنان بر مسند قدرت بر جای بگذارد. از این رو، به تعویض آنان همّت گمارد و جریر بن عبدالله را نیز به همین منظور به شـام فـرستاد، اما معاویه تسلیم امام  نشد و راه چاره را در این دید که مردم شام را با خود هـمـراه کـنـد تـا بـتواند در برابر حکومت مرکزی بایستد. او به لحاظ کینه دیرینه‌ای که از بنی‌هاشم در دل داشت و به جهت حفظ قدرت، صحابه‌ای همچون طلحه و زبیر را علیه امیرالمؤمنین شوراند و فتنه جمل رخ داد. پس از شکست اهل جمل، امیرالمؤمنین قصد بازپس‌گیری شامات را از معاویه داشت، اما این بار معاویه مقابل حضرت صف‌آرایی کرد و جنگ صفین رقم خورد که در نهایت این نبرد با مکر او و عمرو بن عاص به حکمیت و ماجراهای پس از آن ختم شد. به این ترتیب معاویه که خود را با مکاری پیروز حکمیت می‌دانست، به همان امارت شامات اکتفا کرد، هرچند امیرالمؤمنین ماجرای حکمیت را از آنجا که با حیله همراه بود، نپذیرفت. حال معاویه فرصتی دیگر یافت تا به واسطه سیاست‌های مُزورانه و مکارانه خود علیه خاندان عترت به ویژه امیرالمؤمنین بپا خیزد.

معاویه و بازگشت به عصر جاهلیت

شهید مطهری درباره سیاست‌های کلیِ معاویه می‌گوید: «اولین کارش این بود که تعصب عربیت و تعصب قومیت و ملیت عربی را که اسلام میرانده بود از نو زنده کرد. به مردم می‌گفت تا می‌توانید به بچه‌های‌تان شعر بیاموزید، شعر جاهلی که میراث فرهنگی عرب در جاهلیت است؛ می‌خواست مردم را به خلق و خوی جاهلیت برگرداند. کار تبعیض‌ها به آنجا رسید که نوشت تا عربی وجود دارد غیرعرب، هرکه هست، حق امامت جماعت ندارد و تا عربی هست غیرعرب حق ندارد در صف اول جماعت شرکت کند و سایر تبعیض‌هایی که می‌کرد.»

تداوم سیاست منع نقل و کتابت حدیث توسط معاویه

همچنین از دیگر اقدامات وی، تداوم سیاست «منع کتابت و نقل حدیث» بود. این سیاست به دنبال اقدامات زمامداران سه‌گانه مسلمین صورت گرفت. بر این اساس، هیچ مسلمانی حق نداشت حدیثی از پیامبر(ص) نقل کند. یکی از توجیهات بی‌منطق آن‌ها، عدم اختلاط حدیث نبوی با متن قرآن بود، اما موضوع اصلی را باید در پنهان نگه داشتن فضائل امیر مؤمنان و اهل بیت وحی دانست تا به این ترتیب آثار و فضائل آن انوار مقدس در بین مسلمین کمرنگ و محو شود. سوگوارانه این حقه‌ها به نتیجه مطلوبشان می‌رسید.

معاویه و جعل حدیث علیه امیرالمؤمنین

به موازات سیاست منع کتابت و نقل حدیث که در واقع می‌توان گفت منع بازگویی فضائل عترت در بیان رسول خدا صلی الله علیه و آله بود، معاویه سیاست «جعل حدیث» را توسط برخی محدثان خودفروخته پیش گرفت. مهم‌ترین محورهای جعل حدیث توسط وی «کاستن محبوبیت امیرالمؤمنین(ع)» و «تمجید اهل شام» یعنی محل حکومت خویش بود. معاویه در این قسمت، اهل شام و دمشق را به عنوان همان موعودی معرفی می‌کرد که رسول خدا درباره فضیلت آنها سخن رانده است. «إبن أبی‌الحدید» معتزلی، در این باره از استادش ابوجعفر اسکافی نقل می‌کندکه معاویه صد هزار درهم به سمرة بن جندب داد تا روایت کند آیه «وَ إِذَا تَوَلَّىٰ سَعَىٰ فِی الْأَرْضِ لِیُفْسِدَ فِیهَا وَیُهْلِکَ الْحَرْثَ وَالنَّسْلَ وَ اللَّهُ لَا یُحِبُّ الْفَسَاد؛ چون از حضور تو دور شود کارش فتنه و فساد در زمین است و بکوشد تا حاصل خلق به باد فنا دهد و نسل (بشر) را قطع کند»  (بقره 205)  درباره علی بن ابی‌طالب و آیه «وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَشْرِی نَفْسَهُ ابْتِغَاءَ مَرْضَاتِ اللَّهِ ۗ وَاللَّهُ رَءُوفٌ بِالْعِبَادِ؛ و بعضی از مردم از جان خود در راه رضای خدا درگذرند؛ و خدا با چنین بندگان رئوف است»، درباره ابن ملجم نازل شده است.

در چنین فضایی فجایعی مثل قتل دو فرزند و نور دیده رسول خدا صلی الله علیه و آله یعنی امام حسن و امام حسین علیهما السلام توسط همین جماعت مسلمینِ مرتد صورت گرفت و مهر ننگین آن تا روز قیامت بر پیشانی امویان باقی ماند. با این منظر محور خطبه امام سجاد علیه‌السلام در شام، معرفی فضائل عترت به ویژه امیر مؤمنان بود تا به این ترتیب قلب زنگار زده و افکار فاسد آنها را اصلاح کند؛‌ از این جهت محور دوم خطبه امام سجاد اختصاص به بازگویی فضائل امیرالمؤمنین داشت که بیشترین فراز خطبه را به خود اختصاص می‌دهد.

بخشی از این فراز خطبه را در ادامه می‌خوانید:
أَنَا ابْنُ عَلِیٍّ الْمُرْتَضَى أَنَا ابْنُ مَنْ ضَرَبَ خَرَاطِیمَ الْخَلْقِ حَتَّى قَالُوا لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ أَنَا ابْنُ مَنْ ضَرَبَ بَیْنَ یَدَیْ رَسُولِ اللَّهِ بِسَیْفَیْنِ وَ طَعَنَ بِرُمْحَیْنِ وَ هَاجَرَ الْهِجْرَتَیْنِ وَ بَایَعَ الْبَیْعَتَیْنِ وَ قَاتَلَ بِبَدْرٍ وَ حُنَیْنٍ وَ لَمْ یَكْفُرْ بِاللَّهِ طَرْفَةَ عَیْنٍ أَنَا ابْنُ صَالِحِ الْمُؤْمِنِینَ وَ وَارِثِ النَّبِیِّینَ وَ قَامِعِ الْمُلْحِدِینَ وَ یَعْسُوبِ الْمُسْلِمِینَ وَ نُورِ الْمُجَاهِدِینَ وَ زَیْنِ الْعَابِدِینَ وَ تَاجِ الْبَكَّائِینَ وَ أَصْبَرِ الصَّابِرِینَ وَ أَفْضَلِ الْقَائِمِینَ مِنْ آلِ یَاسِینَ رَسُولِ رَبِّ الْعَالَمِینَ أَنَا ابْنُ الْمُؤَیَّدِ بِجَبْرَئِیلَ الْمَنْصُورِ بِمِیكَائِیلَ أَنَا ابْنُ الْمُحَامِی عَنْ حَرَمِ الْمُسْلِمِینَ وَ قَاتِلِ الْمَارِقِینَ وَ النَّاكِثِینَ وَ الْقَاسِطِینَ وَ الْمُجَاهِدِ أَعْدَاءَهُ النَّاصِبِینَ وَ أَفْخَرِ مَنْ مَشَى مِنْ قُرَیْشٍ أَجْمَعِینَ وَ أَوَّلِ مَنْ أَجَابَ وَ اسْتَجَابَ لِلَّهِ وَ لِرَسُولِهِ مِنَ‏ الْمُؤْمِنِینَ وَ أَوَّلِ السَّابِقِینَ وَ قَاصِمِ الْمُعْتَدِینَ وَ مُبِیدِ الْمُشْرِكِینَ وَ سَهْمٍ مِنْ مَرَامِی اللَّهِ عَلَى الْمُنَافِقِینَ وَ لِسَانِ حِكْمَةِ الْعَابِدِینَ وَ نَاصِرِ دِینِ اللَّهِ وَ وَلِیِّ أَمْرِ اللَّهِ وَ بُسْتَانِ حِكْمَةِ اللَّهِ وَ عَیْبَةِ عِلْمِهِ

من پسر علی مرتضی هستم؛ من پسر کسی هستم که بینی‌های مردم را زد تا «لا اله الا الله» بگویند. من پسر کسی هستم که در برابر رسول خدا با دو شمشیر جهاد می‌کرد و با دو نیزه ضربت می‌زد و دوبار هجرت کرد و دو بار بیعت نمود و در بدر و حنین جنگید و چشم به هم زدنی به خدا کفر نورزید. من پسر صالح مؤمنان، وارث انبیا، ریشه کن کننده ملحدان و رئیس مسلمانان و نور مجاهدان، زینت عبادت کنندگان، تاج گریه کنندگان، بردبارترین بردباران و افضل قیام کنندگان از آل یاسین و رسول پروردگار جهانیانم. من پسر کسی هستم که به وسیله جبرئیل مؤید شد و به وسیله میکائیل نصرت شد. من پسر کسی هستم که از حریم مسلمانان دفاع کرد و با مارقین و ناکثین و قاسطین جنگید و با دشمنان ناصبی خود جهاد کرد و پر افتخار‌ترین فرد از قریش که روی زمین راه رفت، و پسر اول کسی هستم که از میان مؤمنان، خدا و رسول او را اجابت کرد و اولین سبقت گیرندگان بر اسلام و شکننده تجاوزگران و نابود کننده مشرکان و تیری از تیرهای خدا بر منافقان و زبان حکمت عبادت کنندگان و ناصر دین خدا و ولیّ امر خدا و بوستان حکمت خدا و جایگاه علم اوست.