میراث آریا/ براساس آخرین اخبار واصله، قلعه عمرانی گناباد مصداق سازگاری با طبیعت و جاذبه ای برای گردشگری است.
یکی از شگفتی های زندگی موجودات زنده اعم از گیاه و حیوان سازگاری و وفق با طبیعت و اقلیم است و در این میان، انسان که به اشرف مخلوقات شهرت یافته، به پشتوانه شعور و درایت خود بهتر از دیگر جانداران توانسته است خود را با طبیعت وفق دهد. او یا با مهاجرت مکان دلخواه خود را جستجو کرد یا با معماری برای خود سرپناه مناسب ساخت یا با فن آوری و تکنولوژی اسباب و لوازمی ساخت که او را در سازگاری با طبیعت یاری رساند.
اما پیش از رویکرد انسان به صنعت و تکنولوژی گویا معماری در راستای سازگار کردن محیط با انسان نقش مؤثر و تعیین کننده ای داشته است.
انسان با معماری برای خود سرپناه ساخته، برای انجام امور مذهبی و اعتقادی معبد ساخته، برای دفاع از خود قلعه ها، برج ها و باروها بر آورده، برای تعدیل هوا بادگیر و سردابه ساخت، برای ذخیره سازی آب، آب انبار ساخت و به منظور آسایش و امنیت خود در راهها کاروانسرا ایجاد کرد و…
در حال حاضر ما شاهد خیلی از آن سازه ها نیستیم و نمی توانیم به اهمیت آنها در گذشته پی ببریم در صورتیکه آنها الزامات رفاه و آسایش و آرامش و امنیت بودند و در پناه آنها انسان توانست زنده بماند و پله های تکامل و پیشرفت را بپیماید.
قلعه یا روستای متروک عمرانی از جمله زیستگاه های کهنی است که در یکی از خشک ترین و ناسازگارترین اقلیم های ایران معروف به ریگ عمرونی ساخته شده و با بهره گیری از امکانات محلی و ابتکارات معماری، زندگی توام با بهره وری و رفاه در آن فراهم گردید بگونه ای که به استناد کتاب «فرهنگ جغرافیایی ایران»، عمرانی در نیمه قرن 13ه. ش قناتی پرآب و تعداد زیادی تاکستان و توتستان های گسترده داشته که محصول سالیانه توتستان های آن تقریبا 10خروار (معادل3000 کیلو) ابریشم بوده و در سال 1328 100 خانوار و به استناد نوشته «سلطان حسین تابنده» در کتاب «تاریخ و جغرافی گناباد» در حدود سالهای 1313 تا 1344 700 نفر جمعیت داشته است.
اکنون این روستای متروک و رها شد. اگر چه در حال انهدام و نابودی است، اما می تواند به عنوان الگویی از یک زیستگاه کویری، گردشگران و پژوهشگران را با نحوه زندگی ایرانیان در شرایط سخت آشنا کند.
قلعه عمرانی واقع در 24کیلومتری شمال شهر گناباد، بر سر راه کهن تربت حیدریه به گناباد مشتمل بر یک باروی بلند، یک معبر عریض سرتاسری شمالی-جنوبی، چندین کوچه منشعب از معبر اصلی، ارگ، مسجد، حمام، 3 آب انبار، یک کاروانسرا و منازل اشرافی با چندین بادگیر است.
اگرچه به نوشته فرهنگ جغرافیایی ایران این روستا در سال 1249 خ توسط «حاجی حسنعلی طبسی» ساخته شد، ولی شواهد متعددی در عمرانی وجود دارد که قول نویسنده آن کتاب را نقض می کند و نشان می دهد که قدمت عمرانی بسیار بیشتر است. از جمله آب انبار آجری بزرگ حاشیه جنوبی روستا با بناهای دوران سلجوقی قابل مقایسه است و مسجد جامع زیبای عمرانی در کنار یک خانه اشرافی با ساختار زیبایش شباهت به بناهای دوران تیموری دارد و بناهای عام المنفعه دیگر هم به استناد کتیبه های آن ها متعلق به دوران صفوی است.
مسلما حضور جمعیت زیاد در آن روستا ایجاب کرده است که در آن آب انبار، حمام، مسجد، ارگ و کاروانسرا ساخته شود.
ارگ که در میانه روستا قرار گرفته دارای برج و باروی خاص و دروازه ای است که از میانۀ دو برج به درون یک هشتی باز می شود و کاروانسرای عمرانی که از نوع کاروانسرای عصر صفوی دارای صحن و بازوهای ورودی پیش آمده و دو کتیبه در دو سمت ورودی بوده که کتیبه سمت چپ به سرقت رفته و کتیبه سمت راست با مضمون «عمل استاد شرف الدین» باقی مانده است.
کاروانسرا از نوع چهارایوانی همراه با غرفه ها و حجره هایی در اطراف صحن و مال بندهایی در پشت حجره ها بوده که فضاهای سه طرف آن منهدم شده و فقط بخشی از جبهه ورودی در سمت شرق بنا برجای مانده است.
مجموعه بناهای عام المنفعه شامل یک حمام، یک مسجد و یک حوض در جنوب ارگ و مجاور یکدیگر گویا در یک زمان توسط یک شخص خیر به نام شاه محمد ساخته شده و اقدام خیر او بر لوحه سنگی بالای سردر حوض به این مضمون نقش بسته بود:
چون شاه محمد آمد از بیت حرام
کرد این سه مقام را به یک جای تمام
برداشت خرد آب ز حوض و تاریخ
جست از رقم مسجد و حوض وحمام
مصرع آخر ماده تاریخ است. چنانچه در آن حرف «و» را به حساب نیاوریم تاریخ اتمام بناها 1030ه. ق (دوران شاه عباس اول) و در صورت محاسبه «و» سال1042 (دوران شاه صفی صفوی) بدست خواهد آمد. متاسفانه آن لوحه ارزشمند بعد از سال1374 به سرقت رفت.
با خاکبرداری از معابر هویت و کارکرد فضاهای معماری عمرانی مشخص می شود و با تثبیت وضعیت موجود و بازسازی مسجد، دروازه، حوضخانه و برخی بادگیرها یکی از جذاب ترین مقاصد گردشگری احیا خواهد شد.
