میزگرد| اگر ممیزی مشکل اصلی نشر بود، چرا تیراژ کتاب‌ها سقوط کرد؟/ ۱۵هزار ناشر قلابی؛ مولود یارانه‌های بی حساب و کتاب

حسینی‌نیک معتقد است تزریق بدون برنامه یارانه به حوزه نشر منجر به ایجاد فساد در این حوزه شده است. او می‌گوید: تنها ۱۰درصد ناشران وجود خارجی دارند.

مشکل اصلی ما این است که تعامل بین نویسنده، ناشر و مدیران مربوطه کم است و اگر در جاهایی افراد به حال خود رها شوند، طبیعی است که مدیران گرایششان به این سمت است که اتفاقی نیفتد و بی سر و صدا وضعیت موجود اداره شود. ما یک وقتی مدیر داریم و یک وقتی کسی داریم که هم مدیر است و هم رهبر. عموماً کسانی که اهل شعار هستند، تلاش می‌کنند که مدیریت نسبی داشته باشند و وضعیت موجود را حفظ کنند. کار را تا آنجا که امکان دارد انجام ندهند تا اتفاق ویژه‌ای رخ ندهد.

فسادهایی که یارانه‌ها در حوزه نشر ایجاد کرد

خاطره‌ای هم بگویم، در آن زمان که من معاونت فرهنگی ارشاد را برعهده داشتم، بر سر مسئله بودجه دغدغه زیادی داشتیم. سال بعد از اینکه من معاونت فرهنگی را برعهده گرفتم، 15 درصد بودجه‌ این بخش کاهش یافت و در سال بعدش نیز 10 درصد کم شد. سال به سال تورم مثلاً 20 درصد اضافه می‌شد، اما بودجه ما در بخش معاونت فرهنگی 10-15 درصد کم می‌شد. هر وقت که در دیگر بخش‌ها مانند معاونت قرآنی یا معاونت سینمایی با کمبود بودجه مواجه می‌شدند، بودجه معاونت فرهنگی را کم می‌کردند. با این حال، چون معتقد بودیم که انجام کارها، معطوف به بودجه نیست، از کارمان کم نگذاشتیم. وقتی در جلسه‌ای موضوع کاهش بودجه را مطرح کردم، یکی از مدیران گفت چرا اینقدر حرص می‌خوری؟ بودجه‌ کمتر باشد، کمتر جواب می‌دهی. این یعنی اینکه ما آمدیم که پشت این میز بنشینیم. به همین دلیل معتقدم کسی که می خواهد رئیس شود، بهتر است وارد حوزه فرهنگ نشود. واقعاً اگر کسی مسئولیت می‌گیرد، برای این باشد که خدمت کند و مشکلات را برطرف کند، رفع این معضلاتی که در 10 سال گذشته اضافه شده، نیاز به کار مجاهدانه دارد.

*تسنیم: در حال حاضر در حوزه نشر با آشفته‌بازاری مواجه هستیم که بحث اقتصاد نشر، مهمترین معضل آن است. دولت در سال‌های اخیر تلاش کرد با تزریق یارانه، بخشی از مشکلات این صنف را برطرف کند. حالا پس از هشت سال ما با وابستگی دست اندرکاران حوزه نشر به یارانه‌ها مواجه هستیم. این سیاست دولت را چطور ارزیابی می‌کنید؟ آیا این یارانه‌ها به درستی به حوزه تزریق شد؟ چه عواقبی داشت؟

- پرویز: برای اینکه ما کار درستی انجام دهیم، باید جزئیات این مسائل را بررسی کنیم. جزئیات با اطلاعات؛ اینکه چه میزان کتاب دارد چاپ می‌شود، چه مقدار وابسته به حوزه نشر هستند... این‌ها همه ابعاد مختلفی دارد. عموم ناشران شغل دومشان نشر است و درآمد اصلی زندگی‌شان از این طریق نیست. ناشر حرفه‌ای فکر نمی‌کنم 400 نفر هم داشته باشیم؛ منظورم ناشری است که شغل اصلی‌اش این باشد. باید این اطلاعات را تجمیع و نگاه کرد و براساس آن در این زمینه تصمیم گرفت. نباید تصمیم‌گیری‌ها تحت تأثیر احساسات و مسائل فوری باشد و بگوید که این یارانه را قطع می‌کنم. هر کس که قرار شد سکان وزارتخانه را در دست بگیرد، باید جزئیات را با اطلاعات بررسی کند.

یارانه وقتی تزریق می‌شود، مسیر برای سوء استفاده باز می‌شود. کنترل کردن این اتفاق خیلی سخت است. کسانی که در حوزه نشر کار کردند، بر این امر واقفند. خاطره‌ای بگویم، سال 83 قبل از اینکه من به وزارتخانه بروم، یکی از دوستان با ناشری در حوزه پزشکی در محل انبار این ناشر قرار گذاشته بود. همانطور که آنها داشتند صحبت کاری خود را انجام می‌دادند، حجم بالای کتاب‌های پزشکی که در گوشه انبار آن ناشر چیده شده بود، توجه من را جلب کرد. کتاب‌ها ویراست قبلی اثر بود؛ در حالی که در حوزه کتاب‌های پزشکی هر سه یا پنج سال یکبار آثار عموماً تجدید ویراست می‌شوند. و این اثر، ترجمه ویراست قبلی بود. با تعجب نگاه می‌کردم، صحبت این‌ها که تمام شد، از این کتاب‌ها سؤال پرسیدم و گفتم که چرا ویرایش قبلی را چاپ کرده‌اند؟ پاسخ دادند که مهم نیست! چرا؟ چون با تیراژی که چاپ کرده و کاغذی که دریافت کرده‌اند، سود هم برده‌اند. کتاب‌ها را هم در نهایت می‌دهند خمیر می‌کنند. به همین دلیل است که معتقدم زمینه مفسده با تزریق یارانه فراهم می‌‎شود. تجربه باطلی در گذشته راجع به این موضوع وجود داشته است؛ در یک طرف ماجرا افراد به سمت خلاف سوق داده می‌شوند و در طرف دیگر قضیه، گاهی ناخواسته افراد مبتلا به مسائلی می‌شوند که در اقتصاد نشر تأثیر منفی می‌گذارد.

*تسنیم: فکر می‌کنم نمونه روشنی از این قضیه را بتوانیم در بحث کاغذ مشاهده کنیم.

نمونه کوچکی بگویم. ناشر کوچکی که 100 بند کاغذ در سال مصرف می‌کند و سه یا چهار عنوان کتاب چاپ می‌کند، عموماً محل کاری هم ندارد. به او می‌گویند که بیا و این 100 بند کاغذ خود را تحویل بگیر؛ ناشر نمی‌خواهد خلاف کند اما جایی برای نگهداری این کاغذ هم ندارد؛ در نتیجه حواله را دریافت می‌کند و می‌رود در بازار می‌فروشد. یعنی وقتی کاغذ را ارشاد توزیع می‌کرد، شرایط به گونه‌ای بود که مثلاً قیمت تمام شده کاغذ با ارز دولتی، بندی 20 هزار تومان به اتمام می‌رسید، اما در بازار به ناگاه با اقدام فروش همین دست از ناشران، می‌رسید به بندی 11 هزار تومان. توزیع دولتی که تمام می‌شد، همان کاغذ با تأخیر در توزیع، به بندی 30 هزار تومان می‌رسید. حالا همان ناشری که از سر اضطرار کاغذش را با قیمت بندی 11 هزار تومان فروخته بود، حالا باید کاغذ مورد نیاز خود را با قیمت جدید خریداری می‌کرد. در واقع این اقتصاد نشر را نابود می‌کند، او مجبور است قیمت پشت جلد کتاب را براساس قیمت آزاد کاغذ محاسبه کند.

رؤیای فراموششده تولید کاغذ در کشور

نکته مهمتر از بحث یارانه در مسئله کاغذ، این است که ما تقریباً 10 سال پرداختن به تولید داخلی را به طور کامل فراموش کردیم. از دوران جبهه یادم است که در فصولی تمام مزارع نیشکر را آتش می‌زدند و تمام فضا را دود پر می‌کرد؛ چون تفاله نیشکر مورد استفاده قرار نمی‌گرفت، به همین دلیل آن را آتش می‌زدند. در حالی که این تفاله ماده اولیه تولید کاغذ است و می‌توان از آن استفاده خوبی کرد. صنایع کاغذ کارون و پارس بر همین اساس راه‌اندازی شد.

در این مدتی که گذشت، به بحث تولید داخلی نپرداختیم؛ در حالی که به راحتی امکان‌پذیر بود صنایع کاغذ کارون راه بیفتد؛ ظرفیت 300 هزار تُن در سال هم داشت. دو خط تولید هم خریداری کرده بودند، اما از زرورق درنیاورده بودند. سال 84 و در پایان دولت هشتم گفتند که راه‌اندازی شده، اما بعد معلوم شد که رول کاغذ را از جای دیگری آوردند و برای اینکه فیلمبرداری کنند، برش می‌زدند و بسته‌بندی می‌کردند تا پز دهند که این را راه‌اندازی کرده‌اند.

در مجموع می‌خواهم بگویم که بحث یارانه‌ها پیچیده است. در کنار اینکه حجم کل یارانه‌هایی که به حوزه فرهنگ اختصاص داده می‌شود، در مقایسه با یارانه‌ای که در کل کشور پرداخت می‌شود، کم است اما هدفمندی همین میزان برای حفظ سلامت اقتصاد نشر ضروری است.

*تسنیم: آقای حسینی نیک به نظر شما به عنوان یک ناشر،  اولویت دولت آینده برای حل مسائل حوزه نشر چه باید باشد؟

- حسینی نیک: اولاً به چند نکته در حوزه یارانه‌های نشر اشاره کنم؛ اصولاً یارانه‌ها مفسده‌آمیز است، ولی چرا دولت‌ها این کار را می‌کنند؟ چون موضوعی که برای آن یارانه در نظر گرفته‌اند، حائز اهمیت است. مختص ما هم فقط نیست، مثلاً در کشور آلمان پست کتاب رایگان است و مبلغ مالیات تقریباً نصف در نظر گرفته شده است. برای تخصیص یارانه سیستمی لازم است که کمترین فساد ایجاد شود که متأسفانه این سیستم وجود ندارد. مثلاً در بحث معافیت ناشران از مالیات، وزارت ارشاد باید به میزان معافیت ناشر، به سازمان مالیاتی پولی پرداخت کند؛ اگر این کار صورت نگیرد یا ساز و کار آن مشخص نباشد، فساد ایجاد می‌شود. نتیجه این رویه ظهور ناشران قلابی خواهد شد. 

15 هزار ناشر غایب در بازار کتاب

حداکثر ناشر فعال در نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران، حدود دو تا دو هزار و 500 ناشر است. در مقابل ما چه تعداد مجوز نشر صادر کرده‌ایم؟ بیش از 18 هزار مجوز؛ یعنی 10 درصد ناشران وجود خارجی دارند. 15 هزار ناشر دیگر کجا هستند؟ دارند کسب و کار تجاری به اسم ناشر انجام می‌دهند، از پنج نفر معافیت بیمه تأمین اجتماعی برای کارمندانشان استفاده می‌کنند و تا آنجایی که مقدور است، مالیاتی پرداخت نمی‌کنند. این در حالی است که دولت دارد یارانه محدودی به این 16 هزار ناشر پرداخت می‌کند، به کسانی که وجود خارجی ندارند. هر کسی بر سر دولت بیاید، با این شرایط توزیع یارانه، وضعیت به همین منوال خواهد بود؛ لذا این شرایط را باید تغییر داد.

 اساساً یارانه کار موقتی است. یارانه را نمی‌شود حذف کرد، اما باید صرف زیرساخت‌ها شود. اگر توانستیم ماهی‌گیری را به اهالی فرهنگ یاد دهیم، بخشی از مشکلات حل خواهد شد. این بودجه محدود یارانه باید بیاید، از سوی دیگر، دولت و ملت باید مشارکت کنند تا کاری صورت گیرد. در خانه هم اگر پدر و مادر یک طرف باشند و بچه‌ها طرف دیگر، کار از پیش نمی‌رود، باید تعامل بین این دو گروه وجود داشته باشد. الآن وضعیت کاغذ به همین صورت است. زمانی که ارشاد به واسطه تعاونی آشنا کاغذ می‌دهد، قیمت کاغذ پایین می‌آید. چرا؟

-پرویز: خصلت آن یارانه است دیگر.

-حسینی نیک: بله، ناشر می‌آید در بازار آن را می‌فروشد. عده‌ای سازمان‌یافته اقدام می‌کنند و عده‌ای دیگر از سر ناچاری و نداشتن جا برای نگهدای این کاغذ؛ البته میزان فروش سازمان‌یافته هم خیلی زیاد است. یارانه را در هرجایی بگذارید، مفسده‌انگیز است؛ به همین دلیل این یارانه باید به سمت پرداختن به کارهای زیرساختی هدایت شود. از قدیم می‌گفتند که مشکل نشر، مشکل توزیع و ویترین است. اگر بخواهیم مدل توزیع کتاب را در چرخه توزیع دیگر کالاها، حتی ماست و پنیر، هم اجرا کنیم، ورشکست می‌شوند. اقتصاد حساب و کتابی دارد. وقتی کتاب منتشر شد، یک کالا است. کتاب جنبه هنری و فرهنگی دارد، اما وقتی در انبار ناشر است، کالا محسوب می‌شود و باید قاعده بازار بر آن اجرا شود تا اقتصادی شود و رونق پیدا کند. حوزه سینما تاحدودی اقتصادی شده است. قبلاً تا فیلمی روی پرده سینما می‌آمد، برخی از افراد با دوربین از پرده سینما فیلمبرداری می‌کردند و آن فیلم را در خیابان انقلاب می‌فروختند. اما حالا ما با این پدیده روبرو نیستیم. چرا؟ چطور این مشکل حل شد؟ به سبب توزیع درست و در دسترس قرار گرفتن فیلم‌ها.

کتاب قاچاق و قاچاقچیان کتاب؛ مهمترین معضل حوزه نشر

برای جلوگیری از فروش غیرقانونی فیلم‌ها و نقض حقوق پدیدآورندگان، دست به کار شدند و پلیس هم به کمک آنها آمد. قبل از اینکه کپی غیرقانونی صورت گیرد، فیلم‌ها را به اندازه مناسب و با کیفیت در سوپرمارکت‌ها توزیع کردند تا مخاطب دسترسی آسانی به آثار داشته باشد. امروز مهمترین مشکل اصلی حوزه نشر، کپی رایت و نقض حقوق پدیدآورندگان و ناشران است که فایل کتاب در فضای مجازی و بازار به صورت غیرقانونی به فروش می‌رسد. نمی‌توان این مشکل را با پلیس حل کرد. چقدر شکایت کنیم؟ هر کتابی که در اینترنت بزنیم، فایلش را پیدا می‌کنیم.

-پرویز: این یکی از معضلات است. اصلاً در حوزه کتاب الکترونیک، تدبیری نشده است. 

-حسینی نیک: دقیقاً، برای این‌ها باید تدابیری اندیشید. وگرنه تزریق پول نقد به هرجایی، چه ماست و پنیر و نان چه خودرو و ...، فسادآور است. باید تدبیری باشد تا کتاب، تیراژ پیدا کند، وقتی چنین شد، حقوق پدیدآورنده نقض نشود. پیشنهادم این است که در دولت بعد، پلت فرم‌های تخصصی ایجاد شود تا اطلاعات کتاب‌ها دست ناشران بماند و به دست کس دیگری نیفتد. اگر شخص اپلیکیشن خوبی داشته باشد، به سراغ کتاب‌های قاچاق نمی‌رود. قدیم‌ها نویسندگانی را می‌شناختم که با حق التألیف زندگی خود را می‌چرخاندند، اما امروز مطمئنم به جز چند کتاب خاص، تقریباً 98 درصد پدیدآورندگان با این میزان درآمد نمی‌توانند زندگی خود را بچرخانند. آن دو درصد هم معمولاً عناوینی هستند که قابل دفاع نیستند. یارانه باید بیاید به سمت حل این مسائل.

تزریق این حجم از یارانه برای مخاطبی که احساس نیاز به کتاب ندارد، چه فایده‌ای داشت؟

کتاب را عادت داده‌ایم به تخفیف. معنای تخفیف چیست؟ ذلت و خفت است دیگر. اینقدر به کتاب خفت دادیم که امروز اپلی‌کیشنی می‌گوید کتاب را با 80 درصد تخفیف عرضه می‌کند! تزریق این حجم از یارانه به مخاطبی که اصلاً احساس نیاز به مطالعه نمی‌کند، چه فایده‌ای دارد؟ شما دست از سر این کتاب بردارید، لوازمش را فراهم کنید، خود جامعه به سمت کتاب خواهد آمد. امروز یارانه‌ها براساس آیین‌نامه‌‌ای است که در قانون برنامه سوم یا چهارم تدوین شده است. اصلاً موضوعاتی که آنجا گفته شده، الآن وجود خارجی ندارد، مثلاً گفته برای کتاب‌های خارجی 9 میلیون دلار اختصاص داده شود؛ همه بودجه نشر ما به دلار امروز، 9 میلیون دلار نیست. چرا این آیین‌نامه عوض نشده است؟ چون کسی نیامده فعالانه عمل کند، دیگر اینکه گفته‌اند حالا به چند بخش آن عمل می‌کنیم. از سوی دیگر، تغییر آیین‌نامه نیازمند متخصص است. یارانه همانند دیگر موضوعات، در ابتدا نیازمند قانون است؛ قانونی که براساس وضع موجود در نظر گرفته شده باشد که کجا مصرف شود؟ چقدر آن نقدی باشد؟ چقدر صرف زیرساخت شود؟...  

انتهای پیام/