همشهری- سیاوش فلاح‌پور: ساختار پیچیده حاکم بر خاورمیانه و شمال آفریقا باعث شده کشورهای واقع در این منطقه تجریبات به‌کلی متفاوتی از توسعه اقتصادی و ثبات داخلی داشته باشند. برای مثال در شرایطی که برخی کشورهای این منطقه، آمارهای قابل‌قبولی در سطح جهانی برای رفاه یا توسعه خدمات زیرساختی نظیر برق، حمل‌ونقل عمومی و... به ثبت رسانده‌اند، دیگر کشورها از تامین امور مقدماتی برای زندگی روزمره شهروندان خود ناتوان هستند. ازجمله مهم‌ترین این دوگانه‌ها، مسئله تامین برق، به‌ویژه در فصل گرم سال است.
در یک سوی این دوگانه کشورهای ثروتمندی قرار دارند که با تاسیس نیروگاه‌های مدرن یا خرید گسترده انرژی، زیرساخت مناسبی برای خدمات برق‌رسانی فراهم کرده‌اند؛ در سوی دیگر، کشورهایی دیده می‌شوند که به‌دلیل ناتوانی دولت‌ها و درگیری با بحران‌های نظامی یا اقتصادی، همواره در ماه‌های گرم سال با معضل بی‌برقی روبه‌رو هستند. کشورهای لبنان، عراق، سوریه، یمن و لیبی به دلایل مختلف درگیر این وضعیت هستند.
لبنان؛ بی‌برقی در سایه فروپاشی
لبنان ازجمله کشورهایی است که حتی در شرایط صلح و ثبات داخلی طی سالیان گذشته همواره گرفتار معضل بی‌برقی بوده است. البته ریشه این بحران در لبنان نیز به جنگ برمی‌گردد؛ از جنگ داخلی دهه ۱۹۸۰ گرفته تا حملات هوایی اسرائیل به این کشور در سال ۲۰۰۶ که بخش مهمی از زیرساخت‌های شهری لبنان را از بین برد. دولت‌های متعدد لبنان طی ۱۵ سال گذشته بارها برنامه و بودجه‌های چشمگیری را برای حل معضل برق در نظر گرفته‌اند اما هیچ‌یک از این طرح‌ها در ساختار فاسد اقتصاد لبنان به نتیجه نرسیده است. از سوی دیگر، نفوذ آمریکا و عربستان سعودی مانع از آن شده که کشورهایی نظیر ایران با ساخت نیروگاه در لبنان، دست‌کم بخشی از بحران برق در این کشور را مهار کنند.
تمام اینها در حالی است که لبنان از سال ۲۰۱۹ به‌دلیل تحریم‌های خارجی و فساد داخلی با احتمال فروپاشی تدریجی دولت و نظام بانکی روبه‌روست. هم‌اکنون وزارت انرژی لبنان روزانه تنها ۲ الی ۴ ساعت از برق شهروندان را تامین می‌کند و مردم ناچارند برای روشنایی در سایر ساعات روز، برق اضطراری از شرکت‌های خصوصی تهیه کنند. جالب آنکه بخش عمده این مولدهای اضطراری نیز نیازمند واردات سوخت هستند؛ امری که در سایه تحریم لبنان و نبود منابع ارزی، باز هم با مشکلات متعددی روبه‌روست. در صورت عدم تامین فوری سوخت و یا افزایش توان وزارت انرژی، به‌زودی بخش قابل توجهی از مناطق مسکونی و تجاری لبنان در خاموشی‌های درازمدت فرو می‌روند.
عراق؛ میراث جنگ و تحریم
آغاز معضل بی‌برقی در عراق به دهه ۱۹۹۰ و تحریم‌های گسترده شورای امنیت علیه نظام بعثی صدام حسین برمی‌گردد. بسیاری از نیروگاه‌های عراقی در آن دهه به‌دلیل عدم‌دسترسی به مهندسان و یا حتی قطعات خارجی، به‌تدریج ازکارافتاده و فرسوده شد؛ به‌گونه‌ای که حتی در برخی موارد، احیای آنها پس از جنگ نیز ممکن نبود.
علاوه بر این، بخش مهمی از زیرساخت‌های نیروگاهی عراق در جریان دو جنگ اول و دوم خلیج‌فارس، به شکل عامدانه توسط نیروی هوایی ارتش آمریکا تخریب شد. به این ترتیب، نظام صدام هنگامی سقوط کرد که بسیاری از منابع و زیرساخت‌های دولتی، از برق و آب گرفته تا آموزش و پرورش و شبکه ارتباطات تا حد قابل توجهی آسیب دیده و یا از بین رفته بود. با این حال، بسیاری امید داشتند پس از روی کار آمدن دولت‌های دمکراتیک شرایط زندگی در عراق به‌تدریج تغییر کند؛ امیدی که البته چندان برآورده نشد.
هم‌اکنون یکی از اصلی‌ترین محورهای اعتراض شهروندان عراقی علیه دولت این کشور، فساد جریانات حاکم بر وزارت نیرو است؛ به‌گونه‌ای که با گذشت نزدیک به دو دهه هیچ تحول اساسی در زمینه رفع نیاز این کشور به خارج برای تامین برق صورت نگرفته است. هم‌اکنون بخش عمده برق عراق از طریق واردات خارجی، مخصوصا از طریق ایران تامین می‌شود. با این حال برآوردهای وزارت نیروی عراق می‌گوید این کشور در ماه‌های گرم سال بیش از ۳ هزار مگاوات کسری برق دارد. راهکار دولت الکاظمی برای حل بحران، افزایش واردات از کشورهای عربی خلیج‌فارس و البته استفاده از نیروگاه‌های برقابی ترکیه است.
سوریه؛ قربانی تروریسم
سوریه ازجمله کشورهای باثبات عربی به‌شمار می‌رفت که به‌رغم بحران‌های اقتصادی نظیر تورم و بیکاری، تا پیش از آغاز جنگ داخلی مشکلات قابل توجهی در زمینه خدمات عمومی همچون برق یا سوخت نداشت. اما بحران نظامی سال۲۰۱۱ که با گذشت یک دهه همچنان ادامه دارد، شرایط را به‌کلی تغییر داد. هم‌اکنون برخی از مناطق جنگ‌زده سوریه تا بیش از روزانه ۱۴ ساعت گرفتار معضل بی‌برقی هستند. این وضعیت طی یک سال گذشته در شهرهای نسبتا باثباتی نظیر دمشق، طرطوس و لاذقیه هم با شدت کمتری دیده می‌شود.
ریشه این مشکل از یک‌سو به تخریب زیرساخت‌های اساسی نظیر نیروگاه‌ها در جریان جنگ و از سوی دیگر به عدم وصول منابع سوخت کافی برای سوریه در نتیجه تحریم‌ها برمی‌گردد. دولت ترکیه ماه گذشته اعلام کرده زیرساخت‌های محدود اما کاربردی را برای شهروندان سوریه‌ای ساکن استان ادلب تاسیس خواهد کرد. این استان هم‌اکنون تحت کنترل مخالفان دولت بشار اسد قرار دارد. مؤسسه کارنگی سال گذشته در گزارشی پیش‌بینی کرده بود تشدید فشارهای معیشتی نظیر قطع طولانی‌مدت برق، ممکن است شهروندان سوریه در مناطق حامی نظام اسد را نیز به‌سوی تکرار اعتراضات خیابانی هدایت کند. این در حالی است که با توجه به تحریم‌های سزار، عملا تمامی راه‌ها بر دولت سوریه برای حل معضل بی‌برقی بسته است.
یمن؛ خاموشی، بخشی از بحران
بدون شک مسئله تامین کمبود برق، تنها بخش کوچکی از بحران انسانی یمن طی ۵سال گذشته به شمار می‌رود؛ بحرانی که دبیرکل سازمان ملل آن را با عبارت «سیاه‌ترین بحران قرن» توصیف کرده است. حملات بی‌وقفه هوایی و محاصره همه‌جانبه یمن توسط ائتلاف عربستان، این کشور را با معضلاتی نظیر شیوع بیماری‌های واگیردار، قحطی و البته تخریب بخش عمده زیرساخت‌های خدماتی همچون برق روبه‌رو کرده است.
هم‌اکنون میانگین قطعی برق در مناطق مختلف یمن به بیش از ۱۵ ساعت در روز می‌رسد. براساس آمارهای منتشرشده از سوی دولت منصور هادی، ظرفیت تولید نیروگاهی این کشور برابر با ۵۰ درصد نیاز شهروندان یمنی است. در عین حال، باید توجه داشت بخشی از نیروگاه‌های واقع در استان‌هایی مانند مارب به‌دلیل شرایط جنگی به‌کلی از مدار خارج شده‌اند. سازمان ملل اعلام کرده یکی از اولویت‌های امدادی برای یمن در صورت توقف درگیری‌های نظامی و برقراری آتش‌بس، کمک به افزایش تولید برق در این کشور جنگ‌زده است.
لیبی؛ جنگ داخلی و بحران سیاسی
با وجود آن که بحران نظامی لیبی به استثنای سال‌های ۲۰۱۴ الی ۲۰۱۶، بخش محدودی از سرزمین‌های این کشور را شامل می‌شود اما وضعیت برق همچون دیگر خدمات دولتی در این کشور از زمان سقوط نظام قذافی و آغاز ناآرامی‌های داخلی تاکنون بحرانی بوده است؛ به‌گونه‌ای که برخی از مناطق شرقی لیبی شاهد بیش از ۱۵ساعت خاموشی در روز هستند. به گزارش شبکه الجزیره، معضل اصلی لیبی به تخریب بخشی از شبکه نیروگاهی و همچنین فرسودگی بخش دیگری از آن برمی‌گردد. جالب آنکه دولت وفاق ملی در قالب بودجه سال ۲۰۱۷ مبلغ ۸۰۰ میلیون دلار را برای حل معضل برق در لیبی هزینه کرد؛ طرحی که البته هیچ نتیجه‌ای به‌دنبال نداشت. سخنگوی دولت، ناکامی طرح مورد نظر را به عدم‌توافق میان گروه‌های سیاسی و تدوام تنش‌های میان بنغازی و طرابلس ربط داده است. با این حال دولت جدید لیبی در جریان نخستین توافق‌های اقتصادی با کشورهای خارجی، قراردادی را برای ساخت دو نیروگاه برق توسط ترکیه به امضا رسانده است.