تهران در ذهنمان یک شهر بزرگ و شلوغ پلوغ است که ته ندارد. از هر جا که ادامه‌اش می‌دهی، به یک شهرک و محله جدید و نوظهور می‌رسی! حالا با این تصوّر اگر بگویند تا همین چند صد سال پیش تهران به اندازه یک روستا با دارودرخت‌های فراوان بوده، باور نخواهیم کرد! امّا واقعیت دارد. تا قبل از اینکه تهران در نظر شاه طهماسب صفوی خوش آب و هوا و دلپذیر جلوه نکرده بود، تهران روستای کوچکی در 7،8 کیلومتری شمال شهر باستانی و بزرگ ری بود که به ام‌البلاد شهرت داشت.
در این مطلب می‌خواهیم کمی در یکی از قدیمی‌ترین محله‌های تهران قدم بزنیم. محله‌ای که از همان روستای قدیمی تهران به جا مانده! گر چه اودلاجان امروز با آنچه در گذشته بوده بسیار تفاوت کرده است امّا همچنان می‌توانید ردپاهایی از گذشته بیابید یا از بناهای به جا مانده از آن دوران بازدید کنید.
اودلاجان (عودلاجان) از کی محله تهران شد؟
گفتیم تهران روستایی بیش نبوده و حال و هوایش با تهرانی که امروز ما میبینم بسیار متفاوت بوده؛ روستایی خوش آب و هوا و سرسبز که گفته شده ساکنانش در هوای گرم به سمت شمیران حرکت می‌کردند. امّا این روستای خوش آب و هوا رفته رفته بزرگ شد و تبدیل به شهر شد. قصه رشد ناگهانی تهران از آنجایی آغاز می‌شود که شاه طهماسب صفوی از تهران خوشش میاید و دستور می‌دهد دور تا دورش را برج و بارو بکشند تا از آن محافظت شود.
ماجرای بزرگ شدن تهران و تغییر شکلش طولانی است. محله اودلاجان هم بخشی از همان روستای قدیمی تهران بود که در دوره قاجاریه به اودلاجان یا عودلاجان نامیده شد. به نظر میرسد این محله در بخش شمال شرقی روستای قدیمی تهران قرار داشته. در ابتدای سلطنت قاجارها، بیشترش از باغات و زمین‌های بایر تشکیل شده بود و فقط یک دهم آن محله بوده.
این محله که قدمت تشکیل شدن محله‌اش را عصر صفویه می‌دانند، به دلایل مختلف از جمله وجود امامزاده یحیی، حمام خانم و دسترسی‌اش به بازار به مرور پر جمعیت شد.
اودلاجان یا عودلاجان یعنی چه؟
علامه محمد قزوینی معتقد است که «لاجیدن» یا «دراجیدن» در گویش‌های منطقه به معنی پخش کردن است و «الف و نون» هم پسوند مکان است و «او» در بسیاری از مناطق ایران به معنی آب است؛ لذا در کنار هم قرار گرفتن «او» + «دلاج یا دراج» + «ان» در کنار هم معنی مکان پخش آب می‌دهد و در واقع اشاره به این منطقه دارد که آب دو چشمه و قنات برای استفاده مردم و پخش در محلات دیگر از اینجا انجام میشده است. مردم اودلاجان هنوز هم خاطره‌هایی از سرچشمه، سرپولک و شیوه‌های آبیاری و آب رسانی در ذهنشان دارند.
البته برای این واژه وجه تسمیه‌های دیگری هم در نظر گرفته‌اند که به آنها نمی‌پردازیم.
محدوده عودلاجان کجاست؟
حالا اگر بخواهیم حد و مرز محله قدیمی اودلاجان را در تهران امروز مشخص کنیم، باید بگوییم محله اودلاجان در شمال شرقی تهران روزگار صفوی قرار می‌گرفت که دو دروازه یکی شمیران (پامنار کنونی) در شمال و دولاب (چهارراه شهید مصطفی خمینی) در جنوب غربی‌اش بود. از جنوب به بازار و محله بازار و محله چاله میدان (خیابان پانزده خرداد) و از غرب به ارگ سلطنتی (ناصرخسرو کنونی) محدود می‌شد.
جاذبه‌های محله عودلاجان
این محله قدیمی به دلیل ارزشی که دارد در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است. حتّی اگر قصد بازدید از خانه‌های تاریخی آن را نداشته باشید، قدم زدن در آن شما را از امروز تهران جدا می‌کند و به دیروزش می‌برد. گر چه طی سال‌ها خانه‌ها و بخش زیادی از این محله قدیمی تخریب شده و بعضی بخش‌هایش هم بازسازی شده امّا همچنان می‌توانید خانه‌ها و مکان‌های جذابی برای بازدید در آن پیدا کنید. در زیر تعدادی از این جاذبه‌های دیدنی را که بعضی‌هایشان به ثبت ملی هم رسیده‌اند نام می‌بریم:
مسجد و مدرسه معمار باشی
- کنیسه عزرا یعقوب
خانه پروین اعتصامی
خانه دبیرالملک
بازار، مسجد، مدرسه و محله مروی
سخن آخر
این محله‌های قدیمی همچنان در حال تخریب هستند. ساکنان قدیمی محله‌ها را ترک کرده‌اند و بیشتر مهاجران جانشین آنها شده‌اند. هر گوشه و کنار این محله قدیمی خانه و کاشانه‌ای است که روزگاری برای خودش ساکنان با اصل و نسب و مشاهیری به خود دیده است. هنگام گذشتن از کوچه‌ها باید به تمام جزییات دقت کنید تا تفاوت این محله را متوجه شوید: گچبری‌ها، سردر خانه‌ها، پیرنشین‌ها و تمام جزییات به کار رفته در معماری، زبان تاریخ می‌شوند تا وارد دالان گذشته شوید.
پیش از بازدید از خانه‌های تاریخی حتما از باز بودن آنها مطمئن شوید. گاهی بازدید از خانه‌ها برای مدتی محدود می‌شود یا جاذبه‌های جدید حتّی اضافه می‌شود.
برای رسیدن به این محله بهتر است از وسایل حمل و نقل عمومی مانند مترو و تاکسی استفاده کنید تا در کوچه‌های آشتی‌کنانش گرفتار نشوید. علاوه بر باریک بودن کوچه‌ها، جای پارک ماشین هم به سختی پیدا می‌شود. بنابراین اگر ماشین می‌برید هم سعی کنید در خیابان‌های اصلی پارک کرده و پیاده به سمت محله بروید که هم لذت قدم زدن در آن نصیبتان شود و هم در ماشین باعث آزارتان نشود.
از زمانی که گردشگران به بازدید از این محله قدیمی علاقه نشان داده‌اند، به مرور امکانات لازم در جهت رفاه بیشتر گردشگران در حال آماده شدن است و طی این روند، در خانه‌های بیشتری به روی بازدیدکنندگان گشوده خواهد شد.
تألیف: لست سکند
منبع: کتاب اودلاجان از ناصر تکمیل همایون