خبرگزاری مهر -گروه هنر-علیرضا سعیدی: کارکرد تیتراژ چیزی شبیه به جلد کتاب است که طراحش تلاش می‌کند با انتخاب عناصر، فرم‌ها و چینش‌ها با کمک گرافیک و موسیقی مخاطبان یک اثر را در جریان موضوع قرار دهد. شرایطی که گاهی بسیار نکته‌سنج، اندیشمندانه و حساب شده پیش روی مخاطبان قرار می‌دهد و گاهی هم به قدری سردستانه و از روی ادای یک تکلیف اجباری ساخته می‌شود که بیننده را از اساس با یک اثر تصویری دور می‌کند.
آنچه در این روزها بهانه‌ای شد تا بار دیگر رجعتی به کلیدواژه «تیتراژ» داشته باشیم، بازخوانی از ماندگارترین و خاطره‌سازترین موسیقی‌های مربوط به برخی برنامه‌ها و آثار سینمایی و تلویزیونی است که برای بسیاری از مخاطبان دربرگیرنده خاطرات تلخ و شیرینی است و رجوع دوباره به آن‌ها برای ما در هر شرایطی می‌تواند یک دنیا خاطره سازی کند. خاطره سازی که پس از واکاوی و انتشار آن در نوروز ۱۴۰۰ و استقبال مخاطبان ما را بر آن داشت در قالب یک خاطره‌بازی هفتگی در روزهای جمعه هر هفته، روح و ذهنمان را ببریم به سال‌هایی که حالمان بهتر از این روزهای پردردسر بود.
«خاطره‌بازی با تیتراژهای ماندگار» عنوان سلسله گزارشی آرشیوی با همین رویکرد است که به‌صورت هفتگی می‌توانید در گروه هنر خبرگزاری مهر آن را دنبال کنید.
در پانزدهمین گام از این روایت رسانه‌ای به سراغ موسیقی تیتراژ فیلم سینمایی «ترن» ساخته امیر قویدل و آهنگسازی مجید انتظامی رفتیم که گرچه آهنگسازش آن را در چارچوب یک موسیقی تیتراژ طراحی و اجرا نکرده اما به طرز شگفت‌آوری تم اصلی آن طی سالهای اخیر تبدیل به مهم‌ترین و ماندگارترین موسیقی تیتراژ برنامه‌های مهم انتخاباتی رسانه ملی شده که گویی برنامه‌های تلویزیونی این حوزه بدون رخ نمایی این ملودی معنایی ندارد؛ ملودی آشنایی که طبیعتاً همین امروز و همزمان با برگزاری سیزدهمین دوره انتخابات ریاست جمهوری نیز سهمی از آنتن تلویزیون خواهد داشت.
کما اینکه تولیدات و آثار دیگری هم به صورت اختصاصی در حوزه‌های مختلف انتخابات تهیه و تولید شده اما هیچکدام از این آثار نتوانسته به اندازه این ملودی روی مخاطبان اثرگذار باشد. این موسیقی چندی پیش هم در قالب یک آلبوم مستقل به صورت بین‌المللی عرضه شد.
داستان فیلم سینمایی «ترن» که روایت آن برگرفته از فیلم «قطار افسار گسیخته» به کارگردانی آن دری کونچالوفسکی الهام گرفته شده، در اواخر پائیز و اوایل زمستان ۱۳۵۷ می‌گذرد که در اوج اعتصابات عمومی، یک قطار محموله سوختی متعلق به ارتش که قرار است در انبار اصفهان تخلیه شود توسط اعتصابیون شرکت نفت و راه آهن دولتی با پیروی از فرمان امام مبنی بر تأمین سوخت داخلی کشور ناگهان تغییر مسیر داده و عازم منطقه‌ای دیگر که اهالی آن به سوخت نیاز دارند می‌شود. حکومت نظامی با توجه به موقعیت و شکست‌های پی در پی و همچنین پرداخت وجوه سهمیه سوختی و اخذ حواله‌ها مدعی است که این قطار به سرقت رفته و جهت جلوگیری از حرکت آن به اقدامات شدید و نهایتاً به انهدام قطار دست می‌زنند.
فیلم «ترن» به کارگردانی امیر قویدل از آن دسته آثار سینمایی تولید سال ۱۳۶۶ است که حال و هوایش رنگ و بوی دهه شصت را می‌دهد، چیزی همانند اغلب فیلم‌های سینمایی آن دوران که با صدای ماندگار دوبلورهای درجه یک کشورمان آنچنان در ذهن و قلبمان حک شده که اگر فقط چند لحظه روی این آثار متمرکز شویم، تمام روایت‌های داستانی اثر به همراه بازیگران و رنگ بندی ها و خلاصه همه جزییات کار مقابل چشمانمان قرار می‌گیرد و می‌توانیم آن را برای یکی دیگر به صورت کامل تعریف کنیم.
اصلاً مگر می‌شود بازی بزرگانی چون فرامرز قریبیان با دوبله منوچهر اسماعیلی، خسرو شکیبایی با دوبله خسرو خسروشاهی، عنایت بخشی با دوبله ایرج ناظریان، حسین ملکی، آرش تاج تهرانی، سروش خلیلی، کیومرث ملک مطیعی، کنعان کیانی و دیگر هنرمندانش را از یاد برد؟ مگر می‌شود در آن روزگاری که کشور درگیر هزار و یک مشکل و جنگ بود ماندگاری چنین آثاری را به فراموشی سپرد؟ مگر می‌شود آن موسیقی شاهکار که اگر یک موزیسین خارجی روی آن کار کرده بود، تا همین امروز حلوا حلوایش می‌کردیم را فراموش کرد؟
قطعاً آنهایی که سالهای کودکی و نوجوانی شان در دهه شصت سپری کرده‌اند، خوب می‌فهمند که پاسخ به این پرسش‌ها در ۹۹ درصد آن خیر است. چون اینها فراموش شدنی نیستند. فراموش شدنی نیستند که وقتی در همین چند سال که احوالات رسانه با دهه‌های شصت و هفتاد تلویزیون در آستانه انتخابات بسیار متفاوت‌تر شده، این موسیقی فیلم سینمایی «ترن» ساخته مجید انتظامی است که یک کارکرد تیتراژ گونه پیدا می‌کند و می‌شود گل سرسبد موسیقی تیتراژ تمام برنامه‌های انتخاباتی صدا و سیما که هر موسیقی جدیدی هم ما به ازایش تولید کنیم، حداقل تا امروز حس و حال این ملودی را پیدا نمی‌کند. گو اینکه مجید انتظامی در آن روزگار با نبوغ ذاتی خود فکر این روزها را کرده بود که یک موسیقی چگونه می‌تواند تبدیل به یکی نمادهای هنری ایجاد هیجان در آستانه انتخابات میان مردم شود.
مجید انتظامی به گفته بسیاری از دست‌اندرکاران حوزه موسیقی و سینما در کارنامه‌ی هنری خود آثار فاخر، پرشنونده و ماندگاری را دارد اما موسیقی متن فیلم ترن که در همان دوران توانست لوح زرین بهترین موسیقی متن فیلم ششمین جشنواره فیلم فجر را از آن خود کند، به اعتقاد خیلی‌ها به تنهایی برای ماندگاری او در هنر آهنگسازی بس بود، کما اینکه همین ملودی به قدری در ماندگاری به توفیقات مستمر پیدا کرد که شاعران و خوانندگان هم روی آن شعر نوشتند و کارهایی را خوانند.
چون قصد و انگیزه نگارنده در این گزارش تمرکز روی این نکات حقوقی اما لازم و ضروری نیست، خیلی سریع از آن عبور می‌کنیم ولی طور حتم اگر ماجراهای پیچیده مربوط به رعایت حقوق مادی و معنوی خالق اثر به صورت کامل و دقیق اجرا می‌شد، هم اکنون باید مجید انتظامی را یا باید در راهروهای دادگاه‌ها و مراجع قضایی برای احقاق حقوق خود جستجو کرد و یا در بهترین شکل ممکن او را در شرایطی می‌دیدیم که به واسطه آثار و ملودی‌های فوق ماندگاری که در حوزه‌های مختلف تولید کرده از درآمد هنگفتی به جهت استفاده افراد و مجموعه‌ها به واسطه آثارش برخوردار بوده باشد. موضوعی که قطعاً می‌تواند در فرصت رسانه‌ای دیگر مورد توجه قرار گیرد که آیا رسانه ملی و سایر مجموعه این آثار را برای استفاده‌های رسانه‌ای نظیر انتخابات از آهنگساز خریداری کرده‌اند یا خیر؟ آیا آهنگساز و صاحب اثر از چنین فرآیندی که برای آثارش پدید آمده رضایت کامل دارد یا نه؟
مجید انتظامی که طی گزارش‌های پیشین بارها و بارها درباره نقطه نظراتش پیرامون موسیقی فیلم مطالب متعددی را منتشر کرده‌ایم، درباره شیوه نوشتن موسیقی متن فیلم‌ها گفته است: مشخص است که در فیلم، ما با یک کار نمایشی روبه‌رو هستیم و بدیهی است که موسیقی چنین کاری به‌عنوان یک عامل مؤثر باید همسوی با این کار نمایشی حرکت کند. شناخت فیلم و آشنایی با قواعد نمایشی هر فیلم، سازنده‌ی موسیقی را بر آن می‌دارد که نسبت به ترکیب کلی فیلم دیدی صحیح داشته و موسیقی را متناسب با آن بسازد. انگیزه، کشمکش‌ها، اوج و فرود، هدف و بالاخره نتیجه‌گیری، عناصری هستند که موسیقی فیلم باید آن‌ها را همراهی کند و البته این امر به ساختار کلی فیلم وابسته است که موسیقی در کجا و چگونه به بیان حالت کلی تصویر بپردازد که هرچه بیشتر در درک تصویر و به تبع آن در مخاطب، تأثیر بگذارد. این یک تعریف کلی در مورد موسیقی فیلم بود. البته موسیقی فیلم می‌تواند خودش را در ابعاد دیگری هم نشان بدهد و آن، موقعی است که موسیقی در بطن قرار می‌گیرد و فراتر از تصویر می‌رود و معنای خاصی پیدا می‌کند و با زیبایی به‌طور نمادین، به تعریف و توضیح اتفاقی که در تصویر روی نمی‌دهد می‌پردازد و چیزی را بیان می‌کند که تصویر بیان نمی‌کند و گاه حتی موسیقی فیلم و تصویر، در تضاد قرار می‌گیرند تا مفهوم جدیدی زاده شود.
این آهنگساز شناخته شده سینمای ایران در همین گفتگو بود که اذعان کرد: نوشتن موسیقی فیلم بسیار مشکل‌تر از موسیقی معمولی است. شما در موسیقی معمولی، حالات و معناهای درونی خود را می‌نویسید و تمی را که دوست دارید کار می‌کنید و آن را با بافت‌های دراماتیک که خودتان می‌دانید جلو می‌آورید تا زمانش به اندازه کافی برسد؛ اما در سینما، شما گاه با فیلم‌ها و تم‌هایی کار می‌کنید که از آن‌ها بدتان می‌آید و به‌اجبار، چون این تم مکمل آن فیلم است، روی آن کار می‌کنید. […] آهنگسازی فیلم، مثل جراحی است. باید بیماری و ضعف را تشخیص بدهید. آهنگساز فیلم هم تا وقتی فیلم را ندیده برای خودش چیزی نمی‌بافد، آن فیلم را می‌بیند و تحت تأثیر فیلم یک ملودی می‌سازد و روی آن کار می‌کند. درنتیجه هنر این است که شما از یک تصویر، تفسیر موسیقایی بکنید. نمی‌شود گفت موسیقی فیلم هنر نیست، چون شما تحت تأثیر فیلم چیزی ساخته‌اید.
به هر ترتیب موسیقی متن فیلم سینمایی «ترن» مرحوم امیر قویدل و آهنگسازی مجید انتظامی فارغ از تمام ویژگی‌های محتوایی که برای مخاطبان آن سالهای سینمای ایران با اتکا به کارگردانی، تجربه عوامل فنی و گروه بازیگرانش داشت، همچنان در ردیف ممتاز ترین و بهترین آثار سینمایی مرتبط با فیلم‌های انقلابی است که تاکنون به نمایش درآمده که توانسته به عنوان یک «یادگاری» موسیقایی - سینمایی این چنین به «ماندگاری» برسد.
یک سینمای ناب دهه شصتی با آن امکانات کم که به واسطه موسیقی حیرت انگیز و ماندگار مجید انتظامی توانست شمایلی از خود را به مخاطبان ارائه دهد که در کمتر اثر سینمایی شاهد آن بوده و یا اگر هم در نزدیکی چنین شرایطی قرار گرفته در قالب یک موسیقی تاریخ مصرف دار بعد از مدتی به طور کامل به فراموشی سپرده شده‌اند. کما اینکه استفاده مستمر از این موسیقی با وجود آثار جدید تولید شده در رسانه ملی به بهانه انتخابات گواه مهمی بر ادعایی است که مجید انتظامی عنصر جدایی ناپذیرش بوده است.