احتمالا اگر از لباس محلی خاص هر قوم ایرانی یا آداب و رسومشان بشنوید، چندان تعجب نکنید و به نظرتان امری کاملا طبیعی بیاید، امّا اگر بگویند گاهی در اقوام ایرانی، نژاد خاصی از حیوانات تربیت شده‌اند یا به یکی از حیواناتش مشهور است چه فکری می‌کنید؟ آیا تا به حال در این باره فکر کرده‌اید؟
حضور حیوانات در زندگی اقوام ایرانی انکار ناپذیر است. حیوانات به نوعی عصای دست ایرانیان بوده‌اند از همان ابتدا که اهلی شدند. نه تنها در خورد و خوراک بلکه در کمک رسانی بخشی از زندگی اقوام ایرانی شدند. طی سال‌ها، بعضی اقوام با توجه به مناطقی که ساکن بودند و با توجه به نیازهایشان، ممکن بود از یک حیوان استفاده بیشتری کنند و آن را با توجه به شرایط زندگی‌شان، تربیت کنند. در این متن می‌خواهیم از حیواناتی بگوییم که در هر قوم ایرانی اهمیت بیشتری دارند. این اهمیّت یا از آن جهت است که به نوع خاصی تربیت شده‌اند و نژاد ویژه‌ای دارند یا آن حیوان با نام قومش، شهرت پیدا کرده و زبانزد شده است.
حیوانات و اقوام ایرانی
گر چه امروزه ایرانیان با فاصله‌ای که از طبیعت گرفته‌اند، انس و الفتشان با حیوانات و گیاهان کمتر شده امّا در گذشته چنین نبوده و در حال حاضر هم می‌بینیم میان عشایر و اقوام اصیل‌تر، احترام به طبیعت و حیوانات همچنان پا برجاست. آنها گر چه از گوشت و فرآورده‌های حیوانات استفاده می‌کردند امّا سعی داشتند در این زمینه افراط نکنند و در کنار استفاده از حیوانات، از آنها مثل خانواده‌شان حفاظت و نگهداری هم می‌کردند و بیهوده آسیب نمی‌رساندند. اهمیت حیوانات در فرهنگ ایرانیان به اندازه‌ای بوده که می‌بینیم در ادبیات و هنر هم نفوذ پیدا کرده. مثلا نقش گیاه و حیوان روی ظروف و صنایع دستی شاید از متداول‌ترین نقش‌ها باشد. این حضور پررنگ حیوانات در جنبه‌های مختلف زندگی انسان‌ها نشان از همین همنشینی مسالمت‌آمیز دارد.
حالا تعدادی از حیواناتی که در میان اقوام ویژه هستند را نام می‌بریم و با آنها آشنا می‌شویم.
گوسفند؛ سنگسری‌ها، بلوچ‌ها و اعراب
گوسفندهای سنگسری ویژه این قوم است و قوچ و میش‌هایشان بدون شاخ هستند؛ البته نرهایشان در حد یک شاخ بسیار کوچ دارند که بیشتر شبیه زائده است. معمولا رنگ‌هایشان سیاه، نخودی، قهوه‌ای روشن و تیره است.
گوسفندهای بلوچی از نژاد ایرانی است که در مناطق مختلف ایران وجود دارد امّا ریشه‌اش به بلوچستان می‌رسد.پشم این گوسفند کیفیت خوبی دارد و از آن برای قالیبافی استفاده می‌کنند. این گوسفندهای بلوچی جثه متوسطی دارند و گوش‌هایشان آویزان است. تمام بدنش معمولا سفید و پوژه و پاها سیاه است.
گوسفندهای عربی هم، معمولا شیری و نخودی رنگند و از نژاد آغاسی هستند.
بز مرخز؛ کردها
این بز بومی مناطق زاگرسی میان کردهاست و تفاوتش این است که کرک زیادی دارد. لباس‌های کردی را از پشم همین بز تهیه می‌کنند. الیافی که از این بز به دست می‌آید در زبان کردی «مَرَز» نام دارد که از نظر خصوصیات کیفی، بسیار شبیه موهر حاصل از بزهای آنقوره است.
در باره منشا بز مرخز اختلاف نظرهایی وجود دارد و عده‌ای آن را زیر نژادی از بز آنقوره ترکیه می‌دانند که در اثر تلاقی با بزهای بومی کوهستان و انتخاب طبیعی به شکل کنونی در آمده است. براساس تولیدات، بز مرخز دامی با هدف هدف پرورش داده می‌شود: تولید گوشت، الیاف پوششی نرم و ظریف (معروف به موهر) و شیر.
این بزها که جزو ذخایر ژنتیکی کشور محسوب می‌شوند، متاسفانه با خطر انقراض روبه‌رو هستند.
سگ؛ سنگسری‌ها
سگ‌های سنگسر از بزرگترین و قدرتمندترین سگ‌های نگهبان و گله در ایران هستند و نقش مهمی در فرهنگ مردم این منطقه دارند. البته متاسفانه در سال‌های اخیر به دلیل ترکیب نژاد این سگ‌ها با سگ‌های خارجی، سگ‌های اصیل سنگسری در حال تضعیف هستند.
در منابع مردم‌شناسی گفته شده چوپانان سنگسری نخستین شیربرنجی را که در بهار درست می‌کنند، ابتدا به سگ می‌دهند و سپس خودشان می‌خورند. این رفتار، نشان از ارزش قائل شدن آنها برای این حیوان است.
اسب؛ ترکمن‌ها، اعراب، تالشی‌ها و قشقایی‌ها
اسب برای اعراب ایران حیوان مهم و خوش یمنی است که در باورشان، شر و بدی را دور می‌کند. مخصوصا اسب سفید. معمولا اصل و نسب اسب‌ها را بر اساس نرهایشان می‌نویسند امّا در میان اعراب بر اساس مادیان اصل و نسب اسب را تعیین می‌کنند.
اسب کاسپین در میان تالشی‌ها اسبی است که نژاد پارسی دارد و گفته شده حتّی در نقش برجسته‌های تخت جمشید هم مشاهده می‌شود. این اسب‌های کاسپین، اسب‌های کوچکی هستند که با «پونی»ها متفاوتند.
اسب دره شوری توسط دره شوری‌ها پرورش پیدا می‌کند واسب‌های ورزیده‌ای برای کوچ هستند. قشقایی‌ها همیشه زیباترین و اصیل‌ترین اسب‌ها را برای پرورش انتخاب می‌کردند و این اسب‌های دره شوری از اسب‌های تربیت شده آنهاست.
در متنی جدا درباره جایگاه اسب در میان مردم ترکمن صحبت کردیم. اینکه اسب به اندازه‌ای در میان مردم ترکمن نقش دارد که حتّی در موسیقی‌شان هم صدای یورتمه‌اش به گوش می‌رسد.
سخن آخر
موضوع به همین‌جا ختم نمی‌شود. بدون شک اگر باز هم بررسی کنیم، حیوانات ویژه دیگری می‌یابیم. آنچه در این مطلب قصد بیان آن را داشتیم، ظرفیت‌های ایران و اقوام آن است که حیواناتی با نژاد خاص تربیت کرده‌اند که حتّی گاهی در عرصه جهانی هم ارزشمند هستند.
تألیف: لست سکند
منابع: ایرنا، ایسنا، دایره المعارف بزرگ اسلامی، پژوهش‌های علی گلشن