دلایل و اهداف ترکیه برای تداوم حضور در افغانستان-بخش اول

به گزارش گروه بین الملل خبرگزاری تسنیم، مقامات سیاسی و نظامی ترکیه آشکارا اعلام کرده اند که تمایل دارند، حتی پس از خروج نیروهای نظامی آمریکایی از خاک افغانستان، در این کشور بمانند.

اگر چه ترکیه در چهارچوب ماموریت های پیمان نظامی ناتو، نیروهای خود را به افغانستان اعزام کرده، اما شواهد نشان می دهد که افغانستان، برای سیاستمداران ترکیه، بسیار مهم تر از آن است که صرفاً به عنوان یک منطقه ماموریتی ناتو قلمداد شود.

مرور اسناد و روابط گذشته نشان می دهد که تلاش ترکیه برای نفوذ در افغانستان، دلایل و زمینه های تاریخی – فرهنگی دارد و در یکصد سال گذشته، آنکارا همواره به دنبال حضور در افغانستان بوده است.

روابط ترکیه و افغانستان از منظر تاریخی

دهه سوم قرن بیستم میلادی و سالیان پس از جنگ جهانی اول، دوران حساسی برای کل جهان و منطقه بود. در همان دوران، جمهوری ترکیه به رهبری مصطفی کمال، پس از اتحاد جماهیر شوروی، دومین کشوری بود که استقلال افغانستان را به رسمیت شناخت.

امان الله خان، شاه غربگرای افغان، اشتیاق زاید الوصفی برای ارتباط با مصطفی کمال موسس جمهوری ترکیه داشت. او در سال 1928 میلادی به ترکیه سفر کرده و عکس های فراوانی بر جای مانده که نشان می دهد مصطفی کمال، در چندین موقعیت و ضیافت بزرگ، برای مهمان نوازی از شاه افغان، سنگ تمام گذاشته است.

امان الله خان، شیفته مشی و رویکرد سکولاریستی مصطفی کمال و گرایش به ظواهر غرب بوده و علاوه بر این که گروه هایی از دختران افغان را برای تحصیل به ترکیه فرستاده، اجازه داده که چندین مربی و مستشار ترک نیز در افغانستان، فعالیت کنند.

نکته جالب توجه در رویکرد مصطفی کمال به افغانستان، این است که او در سال 1928 میلادی پذیرای امان الله خان شاه افغانستان بوده اما 6 سال طول کشید تا در سال 1934 میلادی، به قول خودش، افتخار میزبانی از رضاشاه پهلوی را به دست آورد. (رضاشاه در سال 1926 میلادی به قدرت رسید).

اگر چه مصطفی کمال، در فیلم تاریخی استقبال از رضاشاه، شخصاً به این نکته اشاره کرده که از مدت ها پیش منتظر این سفر بوده، اما در هر حال، شتاب امان الله خان در سفر به ترکیه، هم نشان دهنده این است که او اشتیاق فراوانی برای ارتباط گرفتن با دو قدرت نوظهور رضاشاه و مصطفی کمال داشته و در سال 1928 میلادی، هم به تهران و هم به آنکارا سفر کرده است. اما این که چرا سفر رضاشاه به ترکیه تا این اندازه با تعلل صورت گرفته، به این دلیل بوده که در هر حال، مصطفی کمال و رضاشاه، هر دو به عنوان شخصیت های نظامی، خوب می دانستند که در پس زمینه روابط تاریخی ایران و عثمانی، این دو همسایه، همواره رقیب هم بوده اند.

زمامداری 10 ساله شاه امان‌الله خان (سالیان 1919 تا 1929 میلادی) مقطعی طلایی برای مناسبات گرم افغانستان و ترکیه بود و در آن دوران، کارگذاران ترک در حوزه های فرهنگی، سیاسی و نظامی افغانستان، نفوذ قابل توجهی به دست آوردند و تا چند دهه موقعیت خوبی داشتند.

اما پس از کودتای محمد داوود در کابل در سال 1973 میلادی، رفته رفته روابط اسلام آباد –آنکارا رو به سردی رفت. در دوران اشغال افغانستان توسط شوروی سابق، ترکیه از مجاهدین حمایت کرد. اما ارتقای سطح روابط، به دوران پس از به قدرت رسیدن حزب عدالت و توسعه باز می گردد و عبدالله گل که اول نخست وزیر و سپس وزیر امور خارجه و سرانجام رئیس جمهور ترکیه شد، در تمام این مقاطع، برای تقویت روابط ترکیه با افغانستان، تلاش های فراوانی انجام داد و اولین دیدار سه جانبه سران افغانستان – ترکیه - پاکستان به ابتکار گل، سال  در 2007 برگزار شد و 4 دور بعدی این دیدارها نیز ادامه یافت.

پس از سرنگونی طالبان و افزایش حضور نیروهای خارجی در افغانستان و تلاش ناتو برای نفوذ در این کشور، ترکیه از کشورهایی بوده که همواره بین 1 هزار و ششصد تا 2 هزار نفر نیرو به افغانستان فرستاده و شواهد نشان می دهد که مردم افغانستان، حساسیت چندانی نسبت به سربازان ترک نداشته اند.

اما نمی توان از اشاره به این موضوع مهم گذشت که حضور ترکیه در افغانستان، فقط به واسطه ماموریت ناتویی نبوده و با استفاده از ظرفیت های خاص ازبک ها، در شمال افغانستان به دنبال ارتقای نفوذ بوده و حمایت از عبدالرشید دوستم، یکی از کارت های مهم ترکیه در بازی رقابت در افغانستان بوده است.

چهار ویژگی مهم جغرافیای افغانستان برای ترکیه

بیراه نیست که بسیاری از دانشمندان علم روابط بین الملل و کارشناسان دنیای دیپلماسی، «نقشه جغرافیایی» را به عنوان مهم ترین ابزار کار برگزیده اند و از هر معامله و جنگ و صلحی که سخن به میان بیاید، سراغ نقشه می روند.

نگاهی به موقعیت جغرافیایی افغانستان و به موازات آن، به یاد آوردن اولویت ها و منافع ترکیه، نشان می دهد که حضور و نفوذ در افغانستان – فارغ از تبعات و هزینه ها- می تواند برای دولتمردان آنکارا، امتیازات و دستاوردهای بزرگی به وجود بیاورد.

«جمهوری اسلامی افغانستان» از منظر جغرافیایی، یک کشور محصور در خشکی در آسیای جنوبی است و نزدیک به 40 میلیون نفر جمعیت دارد.

این کشور در واقع حدفاصل آسیای میانه، آسیای شرقی و غرب آسیا یعنی خاورمیانه است. همسایگان افغانستان عبارتند از: ایران در غرب، پاکستان در جنوب و شرق، تاجیکستان و ازبکستان و ترکمنستان در شمال و چین در شمال شرقی.

بنابراین تحلیل موقعیت جغرافیایی افغانستان از منظر منافع، رویکردها و اولویت های سیاسی، امنیتی و اقتصادی ترکیه، از این قرار است:

1.ترکیه روابط استراتژیک و مطلوبی با پاکستان دارد و در صورت تقویت جایگاه خود در افغانستان و تداوم همکاری های اطلاعاتی – امنیتی نزدیک به پاکستان، می تواند در پاکستان و هندوستان نیز موقعیت بهتری برای خود دست و پا کند و از اقتصاد گرفته تا نفوذ سیاسی و امنیتی، امتیازات تازه ای بگیرد.

2.چین برای تجار و بازرگانان ترکیه به یک قطب اقتصادی مهم تبدیل شده و ترکیه به آب و آتش می زند تا کالاهای خود را از آن سوی استانبول و مارامارا و اروپا، با قطار به مرزهای شرقی خود برساند و از آنجا وارد گرجستان شود، سپس از دریای خزر و آذربایجان و قزاقستان گذشته و وارد چین شود. بنابراین حضور در افغانستانی که در بیخ گوش چین قرار گرفته، فرصت های اقتصادی بهتری برای هماهنگی با پکن، به ترکیه می دهد.

3.مرزهای شمالی افغانستان، یعنی تاجیکستان، ازبکستان و ترکمنستان، مهم ترین نقاط تداوم سیاست های ترکی در حوزه حساسی است که در ادبیات سیاسی ترکیه از آن به عنوان «جهانِ ترک» یاد می شود.

در شرایط کنونی و به ویژه پس از تحولات اخیر قره باغ و توافق برای احداث گذرگاه نخجوان – باکو، اتصال ترکیه به جهان ترک و استفاده از ظرفیت های افغانستان برای تقویت نفوذ منطقه ای ترکیه در آن حوزه جغرافیایی، اهمیت ویژه ای خواهد داشت.

4.از آنجایی که ترکیه با افغانستان و پاکستان اتصال مرزی و جغرافیایی ندارد و کشور پهناوری به نام ایران، در حد فاصل ترکیه و این دو دوست مهم قرار گرفته، احتمالاً آنکارا تلاش خواهد کرد تا در موازنات رقابت منطقه ای با ایران، برای نفوذ در افغانستان و پاکستان از میزان وابستگی به ایران بکاهد و از قاعده دور زدن از بالا و نفوذ مستقیم در مقصد، استفاده کند.

در بخش پایانی گزارش، به این موضوع خواهیم پرداخت که اول ترکیه برای حضور نظامی در افغانستان، چه امتیازات و دلخوشی های بومی و منطقه ای خاصی دارد و دوم این که اصلی ترین چالش های ترکیه برای دستیابی به نفوذ نظامی و امنیتی در افغانستان، چه خواهد بود.