عوارض ناشی از واکسن های COVID-19

به گزارش بهداشت نیوز، پاندمیCOVID-19 تا تاریخ ۲۴ می ۲۰۲۱ منجر به ابتلا بیش از 167 میلیون مورد تأیید شده و حدود 46/3 میلیون مرگ در سراسر دنیا شده است. تاکنون هیچ گونه شواهد قطعی برای موثر بودن درمان های ضد ویروس فعلی در خصوص این بیماری وجود ندارد و همچنان تلاش های جهانی بر تولید واکسن های ایمن و موثر و بدون عوارض جانبی شدید، برای پیشگیری از COVID-19 متمرکز است. در مراحل کارآزمایی بالینی واکسن های تایید شده، ارائه دهندگان واکسن مدعی بر اثربخشی بالا و عوارض جانبی ناچیز این واکسن ها هستند (1). با این حال آگاهی از عوارض احتمالی بعد از واکسیناسیون برای دریافت کنندگان آن مفید و موجب اطمینان خاطر در خصوص واکسیناسیون می باشد.

انواع واکسن ها و روش توزیع در ایران

واکسن های مورد تایید در جهان

تاکنون، سیزده واکسن توسط حداقل یک مقام نظارتی ملی برای استفاده عمومی در کشورها مجاز شده اند که عبارت¬اند از: دو واکسن mRNA (Pfizer – BioNTech و Moderna) ، پنج واکسن ویروس غیر فعال شده(BBIBP-CorV, CoronaVac, Covaxin, WIBP-CorV و CoviVac ) ، چهار واکسن ناقل ویروسی (Sputnik V ، Oxford – AstraZeneca، Convidicea و Johnson & Johnson) و دو واکسن پپتید (EpiVacCorona و RBD-Dimer) (جزییات بیشتر این واکسن ها در گزاره برگ ۲۵ و ۲۷ قبلا منتشر شده است).

توزیع واکسن در ایران

بسیاری از کشورها برنامه های توزیع مرحله ای تزریق واکسن را با توجه به محدودیت تعداد واکسن های موجود، با اولویت افرادی که بیشتر در معرض خطر و انتقال بیماری هستند، مانند کارکنان سیستم های مراقبت های بهداشتی شروع کرده اند (1). در ایران نیز واکسیناسیون COVID-19 در مرحله اول برای کارکنان سیستم های بهداشتی درمانی و گروه های در معرض خطر شروع شده است. که شامل واکسن های اسپوتنیک V (Sputnik V)، آسترازنکا(Oxford – AstraZeneca)، سینوفارم (Sinopharm )و بهارات (COVAXIN ) می باشند. هر کدام از واکسن ها اثربخشی متفاوتی را در مراحل کارآزمایی بالینی از خود نشان داده اند، ضمن اینکه اثربخشی هر کدام از این واکسن ها، در برابر واریانت های مختلف ویروس کرونا نیز متفاوت می باشد.

عوارض واکسن ها

عوارض جانبی مورد انتظار بعد از تزریق واکسن COVID-19

مهم ترین عوارض مورد انتظار بعد از تزریق واکسن شامل عوارض موضعی ( درد، تورم و قرمزی محل تزریق) ، عوارض سیستمیک (تب، لرز، سردرد، سرگیجه، بدن درد، خستگی، ضعف و بیحالی، حالت تهوع، استفراغ، اسهال، یبوست و دردمفصلی)، واکنش های آلرژیک ( تنفس سخت، راش های سراسری پوستی و تند شدن ضربان قلب) و عوارض جدی و نادر مانند شوک آنافیلاکسی می باشند.

عوارض شایع مشاهده شده بعد از دریافت واکسن

عوارض موضعی (درد، خارش، تورم، قرمزی و احساس گرما در محل تزریق) و عوارض سیستمیک (تب موقت، احساس ضعف، سردرد، بدن درد، درد مفاصل، احساس کسالت و خواب آلودگی تهوع، استفراغ و اسهال از شایعترین عوارض می باشند که بیشتر از مابقی موارد دیده می شوند.

عوارض ناشایع (کمتر مشاهده شده) بعد از دریافت واکسن

سرگیجه، احساس گیجی، لرزش، تعریق، یبوست، سرفه، بی اشتهایی، بزرگی غدد لنفاوی، شوک وازووگال و شوک آنافیلاکسی از دیگر عوارض واکسن هستند که کمتر مشاهده شده اند و در اصلاح ناشابع نامیده می شوند.

*این در حالی است که شمار زیادی از دریافت کنندگان واکسن نیز هیچ نوع عارضه شایع یا ناشایع مربوط به واکسن را تجربه نخواهند کرد .

زمان و مدت بروز عوارض جانبی ناشی از واکسن

غالبأ عوارض ناشی از واکسن به طور معمول از 12 ساعت تا کمتر از 7 روز بعد از تزریق واکسن به طور متغیر رخ می دهد. در موارد بسیار نادر برخی عوارض ممکن است 1 ماه بعد از واکسیناسیون بروز یابد.

اقدامات مهم برای بروز علایم

اقدامات لازم جهت به حداقل رساندن عوارض واکسن

• در مورد احتمال عوارضی که ممکن است در زمان کوتاه به دنبال تلقیح واکسن رخ دهد مانند شوک وازووگال و شوک آنافیلاکسی ، لازم است واکسینه شدگان حداقل به مدت زمان ۱۵ دقیقه بعد از دریاقت واکسن در مرکز دریافت واکسن بمانند.

• اخذ شرح حال از افراد در خصوص هر گونه حساسیت به واکسن های قبلی تزریق شده یا حساسیت به دریافت دوز قبلی واکسن COVID-19

• برای جلوگیری و کنترل شوک وازوگال، توصیه می گردد افراد در پوزیشن های ایستاده واکسینه نشوند و در موقعیت خوابیده و یا در صورت عدم وجود امکانات، به صورت نشسته واکسینه شوند.

• پوشیدن لباس تمیز و خنک جهت جلوگیری از آلودگی احتمالی محل تزریق واکسن و تحمل بالا رفتن دمای بدن می تواند کمک کننده باشد

• نوشیدن مایعات به میزان زیاد و در صورت بروز تب استفاده از مسکن‌های ضد التهابی غیر استروئیدی برای کنترل آن و از آنتی هیستامین‌ها برای عوارض موضعی می توانند در کاهش عوارض کمک کننده باشند.

چه عوارضی نیاز به بستری شدن و یا مراجعه به پزشک دارند؟

در صورت بروز عوارض نادر مانند خونریزی ارگان های مختلف بدن، آمبولی، شوک آنافیلاکسی و یا سوپر اینفکشن محل تزریق، گسترش قرمزی یا حساسیت به لمس در محل تلقیح واکسن بعد از 24 ساعت و یا اینکه عوارض ناشی از واکسن به صورت نگران کننده ای تشدید شوند و بعد از چند روز از بین نروند، دریافت کنندگان واکسن بایستی به مراکز درمانی مراجعه و تحت معالجه قرار گیرند.

همزمانی پیامدهای نامطلوب بعد از تزریق واکسن

برخی علائم بعد از دریافت واکسن ممکن است بروز یابند که ارتباطی با ماهیت واکسن ندارند. به طور مثال ممکن است افراد همزمان با دریافت واکسن در دوره کمون و بدون علامت بیماری بوده باشند و علایم بارز بیماریCOVID-19 که ارتباطی با دریافت واکسن ندارد ( تب، تنگی نفس، سرفه، اختلال بویایی و چشایی ، میالژی و علائم گوارشی) را تجربه کنند. این افراد جهت تشخیص بیماری COVID-19 بایستی تحت آزمایشاتی مانند RT-PCR و یا RAPID-TEST قرار گیرند.

مطالعات صورت گرفته در خصوص عوارض واکسن های COVID-19

به طور خلاصه مطالعات صورت گرفته بر روی عوارض واکسن های COVID-19 که در کشورمان توزیع شده اند در جدول شماره 1و 2 ارائه شده است. در جدول 1 یافته های مطالعاتی که نتایج فاز 3 کارآزمایی بالینی آن ها به چاپ رسیده است بیان شده است و جدول شماره 2 بیانگر نتایج مطالعاتی که فاز 1 و2 کارآزمایی بالینی آن ها به چاپ رسیده است، می باشد.

جدول 1: یافته های مربوط به مطالعات انجام شده بر روی عوارض واکسن های آسترازنکا* و اسپوتنیک V

منبع	توضیحات بیشتر	عوارض شایع بعد از دریافت واکسن	تعداد دوز	جمعیت مورد مطالعه	نام واکسن ( کشور سازنده واکسن)	کشور	نوع مطالعه
(2)	عوارض سیستمیک و عوارض موضعی ناشی از واکسن در افرادی که قبلا به عفونت COVID-19 مبتلا شده بودند به ترتیب 6/1 و 4/1 برابر افرادی بود که به عفونت مبتلا نشده بودند. عوارض جانبی در زن ها بیشتر از مردها گزارش شد.	درد حساس به لمس در محل تزریق( 3/49 %) سردرد( 8/22 %)، ضعف و بیحالی (1/21 %)، لرز (7/14 %) ، سوزش پوست (7/1 %)، راش (4/0 %) ، جوش قرمز روی صورت و لب ها (2/0 %)	1	345280	آسترازنکا (انگلیس- سوئد)	انگلیس	مشاهده ای
(3)	به طور کل عوارض به صورت خفیف در گروه های سنی مختلف ظاهر شدند و عوارض سیستمیک شدید در کمتر از 5 % از کل افراد مورد مطالعه مشاهده شد. هیچ کدام از افراد مورد مطالعه به علت عوارض واکسن نیاز به بستری نداشتند.	درد حساس به لمس در محل تزریق ( 60 % - 30 %)، ضعف (70 %- 20 %) ، سردرد (60 % - 15 % درد عضلات (45 % -15 %) ، احساس کسالت (40 % - 15 %)	2	128	آسترازنکا (انگلیس- ایتالیا)	انگلیس	کارآزمایی بالینی
(4)		سر درد و درد در محل تزریق	2	23848	آسترازنکا (انگلیس)	برزیل، انگلیس، آفریقای جنوبی	کارآزمایی بالینی
(5)	با تزریق دوز دوم عوارض کمتر شد.	سرفه، تب بالا، تنگی نفس، آنوسمی	2	8534	آسترازنکا (انگلیس)	انگلیس اسکاتلند ولز	کارآزمایی بالینی
(6)		تب بالای 40 درجه (2/3 %)	1	3022	آسترازنکا (انگلیس)	آفریقای جنوبی	کارآزمایی بالینی
(1)**	به طور کلی 94 % از افراد عوارض خفیف ،6/5 % متوسط و 38/0 % عوارض شدید داشتند. 3/0 % از 16427 نفر که حداقل یک دوز واکسن را دریافت کرده بودند، عوارض جدی را گزارش کردند که هیج شواهدی مبنی بر مرتبط بودن وقوع عوارض جدی با تزریق واکسن در افراد مشاهده نشد.	علائم شبه آنفولانزا ، واکنش های محل تزریق ، سردرد، ضعف و بیحالی	2	16427	اسپوتنیک V (روسیه)	روسیه	کارآزمایی بالینی

• توضیح جدول : در این جدول اطلاعات مطالعات با جمعیت بالا آورده شده و مطالعات گزارش مورد یا موارد بررسی نشده است.

**در این مطالعه 91 نفر از 9258 فرد که هر دو دوز را دریافت کرده بودند دچار عوارض نادر شامل عوارض موضعی، پوستی(29/0 %)، اختلالات بینایی (07/0 %)، اختلالات سیستم تولید مثلی (04/0 %)، اختلالات کلیه و مجاری ادراری (06/0 %)، اختلالات خونی/لنفی(06/0 %)، اختلالات عصبی (04/0 %)، اختلالات روانی (03/0 %)، اختلالات عروقی (01/0 %)، اختلالات سیستم ایمنی(19/0 %)، انواع عفونت ها (11/0 %)، اختلالات متابولیکی و تغذیه ای (02/0 )، انواع نئوپلاسم ها (01/0 %)، اختلالات شنوایی (01/0 %) شدند.

جدول 2: یافته های مربوط به مطالعات انجام شده بر روی عوارض واکسن های بهارات و سینوفارم

منبع	عوارض شایع بعد از دریافت واکسن	تعداد دوز	جمعیت مورد مطالعه	نام واکسن ( کشور سازنده واکسن)	کشور	نوع مطالعه
(7)	بعد از تزریق دوز 1 واکسن درد و قرمزی در محل تزریق؛ در گروه 3 میکروگرم همراه با Algel-IMDG(5 %)، در گروه 6 میکروگرم همراه با Algel-IMDG: (5 %)، در گروه 6 میکروگرم همراه با Algel: (1 %) و در گروه کنترل: (3 % ) تب، درد بدن، سردرد، تهوع و استفراغ؛ در گروه 3 میکروگرم همراه با Algel-IMDG: (5 %)، در گروه 6 میکروگرم همراه با Algel-IMDG: (14 %)، در گروه 6 میکروگرم همراه با Algel: (8 %) و در گروه کنترل (7 %)	2	375	بهارات (COVAXIN ) (هند)	هند	کارآزمایی بالینی فاز 1
	بعد از تزریق دوز 2 واکسن درد و قرمزی در محل تزریق؛ در گروه 3 میکروگرم همراه با Algel-IMDG: (2 %)، در گروه 6 میکروگرم همراه با Algel-IMDG: (1 %)، در گروه 6 میکروگرم همراه با Algel: (1 %) و در گروه کنترل صفر عوارض سیستمیک؛ در گروه 3 میکروگرم همراه با Algel-IMDG: (5 %)، در گروه 6 میکروگرم همراه با Algel-IMDG: (1 %)، در گروه 6 میکروگرم همراه با Algel: (4 %) و در گروه کنترل صفر
(8)	بعد از تزریق دوز 1 واکسن درد و قرمزی در محل تزریق، خارش، سفتی در قسمت فوقانی بازو در محل تزریق؛ در گروه 3 میکروگرم همراه با Algel-IMDG (190 نفر): (7/4 %) و در گروه 6 میکروگرم همراه با Algel-IMDG (190 نفر): (2/4 %) درد بدن، تب، سردرد، حالت ناخوشی، ضعف و بی حالی و راش؛در گروه 3 میکروگرم همراه با Algel-IMDG (190 نفر): (7/4 %) و در گروه 6 میکروگرم همراه با Algel-IMDG (190 نفر): (14 %)	2	380	بهارات (COVAXIN ) (هند)	هند	کارآزمایی بالینی فاز 2
	بعد از تزریق دوز2 واکسن درد و قرمزی در محل تزریق، خارش، سفتی در قسمت فوقانی بازو در محل تزریق؛ در گروه 3 میکروگرم همراه با Algel-IMDG (190 نفر): (2/4 %) و در گروه 6 میکروگرم همراه با Algel-IMDG (190 نفر): ( 7/3 %) درد بدن، تب، سردرد،حالت ناخوشی، ضعف و بی حالی و راش؛ در گروه 3 میکروگرم همراه با Algel-IMDG (190 نفر): (3/6 %) و در گروه 6 میکروگرم همراه با Algel-IMDG (190 نفر): (8/5 %)
(9)	دوز 2میکروگرم : درد در محل تزریق (38 %)، سرخی در محل تزریق (4 %)، تب (4 %)، خستگی(8 %)، سردرد(4 %)، خارش(4 %)، عوارض جلدی مخاطی غیرعادی (4 %)	2	24	سینوفارم (چین)	چین	کارآزمایی بالینی فاز 1 و 2
	دوز 4 میکروگرم : درد در محل تزریق (29 %)، خارش(4 %)، تب (4 %)، حالت تهوع (4 %)	2	24
	دوز 8 میکروگرم: درد در محل تزریق(38 %)، ورم در محل تزریق(8 %)، تب (8 %)، بی اشتهایی(4 %)، تهوع(4 %)، یبوست(4 %)	2	24
(9)	دوز 2میکروگرم : درد در محل تزریق (4 %)	2	24	سینوفارم ( چین)	چین	کارآزمایی بالینی فاز 1 و 2
	دوز 4 میکروگرم : درد در محل تزریق (17 %)، سردرد (45 %)، اسهال (8 %)، درد مفاصل (4 %)	2	24
	دوز 8 میکروگرم: درد (17%)، سخت شدگی پوست (8%)، تب (4%)، خستگی(4%)، سردرد (4%)	2	24
(10)	دوز 5/1 میکروگرم: درد(11%)، واکنش موضعی (13%) ، درد ماهیچه (1%)، حالت تهوع (1%)، سرفه (1%)، سرگیجه (1%)، استفراغ(1%) خارش(1%)	2	100	سینوفارم ( چین)	چین	کارآزمایی بالینی فاز 1 و 2
	دوز 3 میکروگرم: درد(11%)، واکنش موضعی (12%)، تب (3%)، خستگی (3%)، اسهال (2%)، درد ماهیچه (2%)، ورم شکم (2%)، افزایش فشار خون (1%)، حساسیت شدید (1%)، حالت تهوع (1%)، ورم در محل تزریق (1%)، خارش(1%)، سرفه (1%)، بی اشتهایی (1%)	2	125
	دوز 6 میکروگرم: درد در محل تزریق (9%)، تب (4%)، خستگی (3%)، سردرد (4%)، بی اشتهایی (2%)، خواب آلودگی (1%)، راش (1%) سرفه (1%)، اریتروما در محل تزریق (1 %)، ورم در محل تزریق (1%)، درد ماهیچه (1%)، خارش (1%)	2	123

نتیجه گیری

به طور معمول عوارض جانبی ناشی از واکسن ها مانند عوارض موضعی و عوارض سیستمیک، در شمار زیادی از دریافت کنندگان واکسن به طور خفیف رخ می دهد و این عوارض عموما خود به خود و یا با مصرف مسکن‌های ضد التهابی غیراستروئیدی بهبود می یابند. با توجه به تجارب چند صد ساله بشر در زمینه تولید واکسن، یک اصل در همه آن ها ثابت شده است و آن اینکه هیچ واکسنی به طور 100 درصد موثر و یا بدون عارضه نمی باشد اما عوارض ناشی از واکسن بسیار ناچیز و گذرا هستند. اگرچه واکسن های مختلف اثربخشی متفاوتی در برابر واریانت های مختلف کرونا ویروس دارند، واکسن های مورد استفاده در کشورمان همگی ایمنی زایی و ایجاد مصونیت نسبتا بالایی را در فاز 3 کارآزمایی های بالینی از خود نشان داده اند و حداقل عوارض جانبی را دارا هستند.

منبع: گزاره برگ شماره 30 کمیته ساماندهی تحقیقات کووید-19 وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی