۱۰ ژوئن میلادی یا ۲۰ خرداد ماه به عنوان روز جهانی صنایع دستی انتخاب شده است. روزی در تقویم که زحمت و هنر مردم بومی را یادآوری می‌کند. مردمانی که از دل و جانشان، بارقه‌ای از فرهنگشان را با هنرمندی به تصویر می‌کشند و بخشی از خاطرات سفر مسافران می‌شوند. صنایع دستی فقط مختص ایران نیست و همه جای جهان تولید می‌شود. اگر از آن دسته مسافرانی باشید که برای ماندگار شدن خاطره سفرتان، صنایع دستی می‌خرید حتما متوجه ارزش آن شده‌اید.
فقط در ایران، بیش از ۳ میلیون هنرمند و صنعتگر در ۳۰۰ رشته مختلف هنرهای سنتی و صنایع دستی مشغول به کار هستند و بخشی از درآمد کشور را به خود اختصاص می‌دهند. از هر ایرانی بخواهید چند مورد از صنایع دستی ایران را نام ببرد، حداقل 5 تا به ذهنش می‌رسد و این نشان دهنده تنوع هنرهایی است که جای جای ایران رواج دارد؛ از قالیبافی و کاشی کاری گرفته تا خاتم و خراطی و هنرهای ظریف دیگر.
در این مطلب به مناسبت روز جهانی صنایع دستی می‌خواهیم شهرها و روستاهای صنایع دستی ایران که در لیست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده‌اند را معرفی کنیم. می‌دانید این شهر و روستای صنایع دستی هر کدام به چه شهرت دارند؟ با ما همراه باشید.
اهمیت شهر و روستاهای صنایع دستی چیست؟
گفتیم ایران سرشار از هنرهای دستی متنوع است، امّا اگر دقیق‌تر بررسی کنیم، می‌بینیم بعضی شهرها در یک هنر خاص، شهرت ویژه‌تری دارند. شهرها و روستاهایی که به عنوان صنایع دستی‌شان معرفی می‌شوند این ویژگی را دارند؛ یعنی به نام آن هنری که مخصوصشان است به ثبت می‌رسند. تا الان تعدادی از شهر و روستاها به ثبت ملی رسیده‌اند امّا در فهرست میراث جهانی یونسکو فعلا فقط 11 شهر و 3 روستا به ثبت رسیده که در ادامه مطلب آنها را معرفی خواهیم کرد.
امّا این شهرت به چه کار می‌آید؟ در واقع وقتی شهر یا روستایی به صنعت و هنرش معروف می‌شود، شرایط برای هویت سازی‌اش فراهم می‌شود و این هویت سازی به برنامه‌ریزی‌های دیگر برای آینده آن منطقه کمک می‌کند. همچنین اگر همه چیز به خوبی پیش برود، زمینه‌های مهاجرت‌های معکوس از شهر به روستا هم ممکن است فراهم کند، زیرا به دنبال اشتغالی که فراهم می‌شود، بعضی جوانانی که برای به دست آوردن شغل بهتر روستا یا شهرشان را ترک کرده بودند، برمی‌گردند و به مشاغل سنتی و خانوادگی‌شان ادامه می‌دهند. از طرفی هم می‌دانیم این رونق مشاغل سنتی تا چه اندازه می‌تواند در بهبود فرهنگ و اقتصاد جوامع محلی موثر باشد. از این جهت، سعی شده شهرها و روستاهای بیشتری حداقل به ثبت ملی برسند و بعد هم به ثبت یونسکو راه پیدا کنند. این روند ثبت صنایع دستی شهرها از سال 94 شروع شد و به مرور بیشتر شد.
شهرهایی که به عنوان شهرهای صنایع دستی ایران به ثبت رسیده‌اند
گفتیم از بین شهرهایی که به ثبت جهانی رسیده‌اند، 11 شهر هستند که در زیر آنها را معرفی می‌کنیم. شهرت این شهرها به یک هنر به معنی این نیست که فقط همین هنر را دارند یا آن هنر در باقی شهرها وجود ندارد، بلکه با توجه به استانداردهایی که در نظر گرفته شده، آن هنر در آن شهر ویژه‌تر است. سعی شده تا جای ممکن درباره هر کدام توضیح مختصری ارائه شود.
اصفهان؛ شهر جهانی صنایع دستی
ثبت اصفهان به عنوان شهر جهانی صنایع دستی به این علت است که از مجموع ۶۰۲ رشته صنایع‌دستی شناخته شده در جهان، حدود ۲۹۹ رشته مربوط به ایران است و از این تعداد حدود ۱۹۹ رشته متعلق به اصفهان؛ یعنی یک سوم صنایع‌دستی جهان از نظر تنوع در اصفهان وجود دارد. هنرمندان و صنعتگران فراوانی در اصفهان، حرفه‌های هنری و صنعتگری را به عنوان شغل اول خود انجام می‌دهند. همچنین گفته شده 60 تا 70 درصد صنایع دستی ایران در اصفهان تولید می‌شود. اصفهان و تبریز اولین شهرهای ایران بودند که در سال 94 به ثبت رسیدند.
تبریز؛ شهر جهانی فرش
فرش از آن هنرهایی است که در شهرهای مختلف ایران با کیفیت در طرح و جنس‌های متفاوت، تولید می‌شود به صورتی که فرش ایران در جهان معروف است. تبریز از آن مراکز مهم فرش دستباف ایرانی است که به عنوان شهر جهانی فرش در سال 94 به ثبت رسیده است.
لالجین؛ شهر جهانی سفال
اگر گذرتان به همدان خورده باشد، احتمالا سفال‌های رنگارنگ اطراف جاده، باعث توقف سفرتان شده. سفال‌هایی که چشم رهگذران را به خودشان جذب می‌کنند و باعث تأمل چند دقیقه‌ای آنها می‌شوند. این سفال‌ها عمدتا از شهر جهانی سفال یا پایتخت سفال ایران، لالجین آمده‌اند و بسیاری از تولیدات سفالی ایران از هنر دست مردمان این شهر کوچک تأمین می‌شود. اهمیت سفال‌های لالجین سبب شد در سال 95 به عنوان شهر جهانی سفال به ثبت برسد.
مشهد؛ شهر جهانی گوهرسنگ‌ها
برای ما ایرانیان مشهد یک شهر مذهبی و مقدس است که معمولا برای زیارت به آنجا سفر می‌کنیم. امّا این شهر مذهبی به دلیل معادن با ارزش سنگی که دارد در سال 95 به عنوان شهر جهانی گوهرسنگ‌ها به ثبت رسیده است! خراسان رضوی از نظر منابع معدنی مثل فیروزه و آگات (عقیق)، بریل (آکوامارین)، سافیر، یاقوت، روتیل، ارتوکلاز، فیروزه قوچانی (کریزوکلا)، ژاسپر، عقیق سلیمانی، اوپال، گارنت، درکوهی، رزکوارتز، آندالوزیت، ایلمنیت، آراگونیت و پلی گورسکیت اهمیت دارد. فیروزه یا تورکواز، در تراکیت‌های پورفیری و ماسه سنگ‌های غنی از مواد آلی (فسفر) دیده می‌شود. بهترین نوع فیروزه از نظر کیفیت، رنگ و ارزش در نیشابور ایران یافت می‌شود که دارای مرغوب‌ترین نوع فیروزه در جهان است. اگر به مغازه‌های مهر و تسبیح فروشی اطراف حرم هم سر بزنید، این سنگ‌های متنوع را به صورت محصولات مختلف می‌بینید.
سیرجان؛ شهر جهانی گلیم شیریکی‌پیچ
گلیم‌های شیریکی پیچ سیرجان با بافت متفاوتشان به عنوان شهر جهانی به ثبت رسیده‌اند. برای بافت این گلیم‌ها، چند نفر باید با یکدیگر همکاری کنند و مثل سایر گلیم‌های معمول، یک نفره بافته نمی‌شود.
مریوان؛ شهر جهانی کلاش (گیوه کردی)
کلاش یا گیوه کردی از اجزای مهم لباس مردمان غرب کشور است. در بازار استان‌های کردستان و کرمانشاه و ایلام که بگردید، گیوه‌های متنوع با جنس‌های مختلف به چشمتان می‌خورد. امّا گیوه‌های اصیل معمولا جنسشان از نخ و بسیار راحت هستند. مریوان در استان کردستان در سال 96 به عنوان شهر جهانی گیوه به ثبت رسیده است.
میبد؛ شهر جهانی زیلو
اگر به نارین قلعه میبد رفته باشید، حتما نقش زیلوهای مخصوص این شهر را بر محوطه قلعه دیده‌اید. زیلوهای میبد به شکل ویژه‌ای بافته می‌شوند و بافندگان آن نسل‌هاست که این هنر را به فرزندانشان منتقل می‌کنند. سال 97 این شهر به عنوان شهر جهانی زیلو به ثبت رسید. این دستبافه به دلیل الیاف پنبه‌ای و طبیعی‌اش به عنوان فرش سلامت جهان هم شناخته می‌شود.
آباده؛ شهر جهانی منبت
منبّت هم از آن هنرهای ظریف ایرانی است که در شهرهای مختلف ایران یافت می‌شود امّا شهرت آن به عنوان شهر جهانی در سال 97 نصیب آباده شده است.
شیراز؛ دومین شهر جهانی صنایع دستی
گفتیم اصفهان به عنوان شهر جهانی صنایع دستی به ثبت رسیده، امّا در سال 98 شیراز هم به دلیل تنوع هنرهایی که در آن وجود دارد به عنوان دومین شهر جهانی انتخاب شد. در استان فارس ۸۰ رشته صنایع‌دستی فعال است که بیشتر این رشته‌ها در شهر شیراز فعال هستند؛ در گروه دست بافته‌های داری گلیم، جاجیم و گبه و قالی؛ خاتم شیراز که نشان جغرافیایی بین المللی صنعت (VIPO) را گرفته است، در گروه صنایع چوبی، خراطی و در گروه هنرهای معماری، کاشی هفت رنگ، آیینه‌کاری و گچ بری از هنرهای سنتی مشهور در شیراز است.
زنجان؛ شهر جهانی ملیله
ملیله کاری هم از آن هنرهای ظریفی است که معمولا توریست‌ها با شنیدن نحوه تهیه آن شگفت زده می‌شوند. گفته شده قدمت این هنر حتّی به پیش از میلاد مسیح برمی‌گردد و اصالت آن را زنجان می‌دانند؛ گر چه در شهرهای دیگر هم انجام می‌شود. به همین دلیل در سال 98، زنجان به عنوان شهر جهانی ملیله انتخاب شد.
ملایر؛ شهر جهانی مبل و منبّت
پیش از این اگر خاطرتان باشد در مطلب تولید گردو ایران، درباره فراوانی گردو در شهرهای همدان و شهرتش برای مبلمان و هنرهای دستی صحبت کرده بودیم. ملایر هم یکی از شهرهای همدان است که به دلیل شهرتش در صنعت مبلمان و منبّت کاری، در سال 98 به عنوان شهر جهانی منبّت به ثبت رسیده است.
روستاهایی که به عنوان شهرهای صنایع دستی ایران به ثبت رسیده‌اند
از بین روستاها هم سه روستای زیر به عنوان روستاهای جهانی صنایع دستی به ثبت رسیده‌اند. سال 96 اولین روستای جهانی به ثبت رسید و پس از آن روستاهای دیگر ثبت شدند.
کلپورگان؛ روستای جهانی سفال
کلپورگان و سفال‌های متفاوتش به عنوان اولین روستای جهانی در سال 96 به ثبت رسید. ساخت سفال در کلپورگان ریشه در هفت هزار سال پیش دارد و بدون چرخ سفال به صورت کاملا دستی تهیه می‌شود.
خراشاد؛ روستای جهانی توبافی (حوله بافی)
خراشاد در خراسان جنوبی دومین روستایی بود که در سال 97 به توبافی‌های مخصوصش به عنوان روستای جهانی به ثبت رسیده است. این هنر چندین قرن در این روستا رواج داشته.
قاسم‌آباد؛ روستای جهانی چادرشب بافی
چادرشب از آن محصولات هویت ساز در مناطق گیلان است که از نسلی به نشل دیگر منتقل می‌شود و با جهیزیه عروس از این خانه به آن خانه می‌رود. این چادرشب‌ها استفاده‌های فراوانی دارند و به گفته بافندگانش، از هنرهای باستانی این مناطق محسوب می‌شوند. با توجه به اهمیتش در روستای قاسم آباد، در سال 98 قاسم آباد به عنوان روستای جهانی چادرشب به ثبت رسید.
سخن آخر
همانطور که در ابتدا هم گفته شد، شهرت این شهر و روستاهای جهانی به یک هنر یا صنعت به معنی این نیست که سایر شهر و روستاهای ایران آن هنر را ندارند یا از کیفیت کمتری برخوردارند. این شهرت‌ها می‌توانند به برندسازی بهتر این مناطق کمک کنند. ضمن اینکه، گوشه گوشه ایران سرشار از هنرها و صنایع بی‌بدیل است، بهتر است هر منطقه‌ای در ثبت جهانی هنر و صنعتش بکوشد تا شهرتش در سطح وسیع‌تری مطرح شود و همین مسئله به رونق اقتصادی آن منطقه کمک کند.
تألیف: لست سکند
منبع: ایرنا، ایسنا