حضرت امام(ره) به صراحت سرمنشأ آزادی انسان را در تعیین سرنوشت اجتماعی و سیاسی، در نقد دولت و مشارکت در حکومت دانسته و اظهار نموده‌اند که در فرایند حکومت اسلامی دایره آزادی گسترش خواهد یافت و به مرحله بالاتری خواهد رسید.
محمود شفیعی، دکترای علوم سیاسی و استاد دانشگاه، در یادداشتی در روزنامه ایران نوشت: «حضرت امام خمینی(ره) از جمله فقیهان نواندیش معتقد به حقوق سیاسی مردم و از حامیان دخالت و مشارکت عموم در عرصه زندگی سیاسی است که نظارت همگانی بر حکومت را حقی شرعی دانسته و آن را به رسمیت میشناختند. این اعتقاد در دوران مبارزه سیاسی امام خمینی(ره) قبل از پیروزی انقلاب اسلامی و بعد از پیروزی و استقرار جمهوری اسلامی پابرجا باقی ماند. حضرت امام(ره) معتقد بودند که «حکومت در همه مراتب خود، متکی به آرای مردم و تحت نظارت و ارزیابی و انتقاد عمومی خواهد بود.» به نظر امام(ره) «آگاهی مردم و مشارکت و نظارت و همگامی آنها با حکومت منتخب خودشان، خود بزرگترین ضمانت حفظ امنیت در جامعه خواهد بود.» (امام خمینی، صحیفه امام، ج ۴، مصاحبه با خبرگزاری رویترز، محتوای سیاسی و اجتماعی حکومت، ص۱۶۰) امام خمینی(ره) انتخاب رئیس قوه مجریه و نمایندگان مجلس را از باب حق تعیین سرنوشت از حقوق مردم برشمرده و بر نظارت مردم به فرایند کار این دو قوه تا آنجا که حتی بتوانند رئیس قوه را عزل کنند، (صحیفه امام، ج۵، صص۲۴-۳۲۳) تصریح نموده‌اند. از منظر رهبر کبیر انقلاب، حق نظارت ملت بر حکومتِ خودساخته همیشه محفوظ خواهد بود. (صحیفه امام، ص۴۲۲)
امام خمینی(ره) در چهارم بهمن ۵۷ در نوفل لوشاتو سخنرانی ایراد کرده‌اند که موضوعش «نظارت مردم بر امور جاری کشور» است. او در این سخنرانی با تشبیه مملکت به یک خانه مشترک که متعلق به همه ساکنان آن منزل محسوب می‌‌شود، آبادانی یک کشور را محصول اشتراک مساعی و همکاری آحاد ملت و دولت و خصوصاً نظارت همه‌جانبه آحاد مردم بر تکتک صاحبمنصبان و مقامات اداری، دانسته‌اند. ایشان، در ادامه، انحطاط کشور را ناشی از بی‌قانونی رأس مملکت دانسته که دیگر اجزای حکومت نیز به تقلید از او بر بی‌قانونی دامن می‌زنند. در عوض، پیشرفت تمدنی و معنویت یک نظام را در گرو تقید بر قانون و نظارت همه‌جانبه مردم بر تمامی نیروهای سیاسی دانسته و با تأکید بر رشد و آگاهی مردم، به صراحت اعلام می‌نمایند که کشور متعلق به اسلام و همه ملت ایران است. (صحیفه امام، ج ۲۱، ص ۵۷-۱۵۵) این دیدگاه امام(ره)، بعد از ورود ایشان به ایران نیز همواره در سخنرانی‌های گوناگونشان تداوم یافت.حضرت امام(ره) بعد از ورود به ایران در یک سخنرانی به صراحت مسأله نظارت جدی مردم بر حکومت را مطرح نمودند و تأکید کرده‌اند که هم حدیث «کلکم راع» و هم «سیره عملی مسلمانان صدر اسلام» دال بر این است که مردم این «حق» و بلکه این «وظیفه» را دارند که در مقابل هرگونه کجروی حکومت و حاکمان از بالاترین مقام تا پایین‌ترین، نظارت نمایند و جلوی انحرافات حکومت را در هر سطح و ساحتی با شجاعت و بی‌پروایی بگیرند. امام(ره) به طور مشخص پاسخ یک مسلمان به عمر را که اگر راهت را کج کنی با شمشیرم راستت می‌کنم، برای ادعای خود شاهد آورده‌اند. (صحیفه امام، ج۸، صص۷-۵)
حضرت امام خمینی(ره) در یک سخنرانی برای ناظران و مجریان انتخابات، با حدت و شدت فراوان از دخالت آنان در فرایند انتخابات به مثابه حق مسلم مردم برای انتخاب هیأت حاکمه در نظام‌های جمهوری بر خلاف نظام‌های سلطنتی، هشدار می‌دهند و تصریح می‌نمایند که هرگونه دخالت ناظر یا مجری، فراتر از نظارت و اجرا، باعث تبدیل‌شدن حکومت اسلامی به حکومت طاغوتی می شود و قضاوت عمومی، که امام(ره) بسیار بر آن تکیه می‌نمایند، این خواهد بود که تغییری در بین دو رژیم به وجود نیامده است. (صحیفه امام، ج۹، صص ۲۲-۱۲۰) و همواره در این زمینه بر عوامل اجرایی و نظارتی رسمی، هشدار می‌دهند. (صحیفه امام، ج۹، ص۱۲۴ و ص۵۲۸) امام خمینی(ره) امکان شکل‌گیری نظارت همگانی بر همه امور را به عنوان معجزه و هدیه الهی در جمهوری اسلامی دانسته‌اند که باید قدر این نعمت الهی به جا آورده شود. (صحیفه امام، ج۱۴، ص ۲۰۴) امام(ره) در جایی تصریح می‌نمایند که «امر سیاسی» مربوط به همه است و اگر مردم مسئولان را به حال خود رها کنند و در سیاست دخالت نکنند و نظارت خود بر امور مسئولان را جدی نگیرند، تباهی در سیاست رخنه می‌کند. ملت از طریق نظارت است که خطاکاران و آنان را که اعمال‌شان را نمی‌پسندند، برای بار دیگر آنها را کنار می‌گذارند و از امکان انتخاب دوباره محروم‌شان می‌نمایند. (صحیفه امام، ج ۱۵، صص ۱۸-۱۶) حضرت امام خمینی(ره) به صراحت خطاب به مسئولان کشوری اظهار نمودند که ملت، شریک بزرگ حکومت است و هر سه قوه کشور عاملان آنان هستند و شرکت دادن آنها در امور سیاسی تکلیفی است به عهده دولت. (صحیفه امام، ج ۲۰، ۵-۵۴)
در نظر، عمل و بیانِ حضرت امام خمینی(ره)، بخش مهمی از بحث امر به معروف و نهی از منکر، چه در دوران مبارزه با رژیم پهلوی و چه بعد از تأسیس جمهوری اسلامی، به‌عنوان فرضیه‌ای همگانی، هم از جهت کسانی که این فریضه را انجام می‌دهند و نیز نسبت به فرد، گروه یا نهادهایی که مورد امر و نهی قرار می‌گیرند، (صحیفه امام، ج۸، صص ۸۸-۴۸۷) در ارتباط با مسئولیت اجتماعی و سیاسی مطرح شده است. سرمنشأ توانایی توده مردم و حق آنان برای انجام چنین دستوری از آنجاست که از منظر امام خمینی(ره) همه ارکان دولت اعم از اجرایی، تقنینی، قضایی و نظامی همه از خود ملت‌اند و فاصلهای بین آنان وجود ندارد. (صحیفه امام، ج ۱۳، ص ۱۷۰) رهبر انقلاب این فرضیه را برای کنترل نادانی و ریاستطلبی لازم شمرده‌اند. (امام خمینی، تحریر الوسیله، ترجمه بی نا، ۲ج، ج ۱ (بی نا: بی‌جا، بی‌تا) ص۵۲۶) و از طرفی امر به معروف و نهی از منکر را سازوکاری مناسب برای اصلاح جامعه دانسته‌اند. (همان، ج ۱۰، ص۲۶۸) این فریضه برای امام خمینی(ره) از چنان اهمیتی برخوردار بود که بعد از پیروزی انقلاب طرح تأسیس دایره امر به معروف و نهی از منکر مستقل از دولت به عنوان قوه‌ای مدنی در راستای مبارزه با فساد و اصلاح نهادها، سازمان‌ها و امور سیاسی را وعده می‌دهند. (همان، ج۶، ص ۲۷۴) و چند ماه بعد در دوران دولت موقت به شورای انقلاب برای تأسیس اداره امر به معروف و نهی از منکر مستقل از دولت به‌عنوان ناظر بر اعمال دولت، ادارات دولتی و اقشار ملت و حق اجرای احکام الهی علیه هر متخلفی، رسماً دستور صادر می‌نمایند. البته این دستور با مخالفت دولت موقت، با دلایلی که آنان ارائه می‌کردند، عملی نشد. (همان، ج ۹، ص ۲۱۳) چنین طرحی و دستور بعدی صادر شده، نشان می‌دهد که حضرت امام(ره) دولت را نه عین دین و شرع که آن را مؤسسه‌ای سیاسی در معرض انواع خطاها می‌دانسته است. از این‌رو، بر این اعتقاد بودند که دولت و تمام نیروهای سیاسی باید تحت نظارت مستقل شرع قرار گیرند و این نهاد شرعی در حیطه کاری خودش نسبت به دولت دست بالا را باید داشته باشد.
حضرت امام خمینی(ره) مداحی به جای انتقاد از دولت و حاکمان را از مختصات رژیم سابق و گسترش انتقاد از دولت و حاکمان را از مختصات جمهوری اسلامی تلقی کرده‌اند (همان، ج۹، ص ۱۹۶ و ج ۱۰، ص ۱۸۷ و ص ۵۳۲ و ج ۱۱، ص ۹) و اذعان نموده‌اند که یکی از اهداف انقلاب به دست آوردن آزادی بود و وجود انتقاد در جامعه نشانه رسیدن به چنین هدفی است. (همان، ج ۱۰، ص ۵۱۶) حضرت امام(ره) هشدار داده‌اند که رادیو و تلویزیون باید کاملاً مستقل و آزاد باشند و به طور منصفانه انتقادها را منتشر کنند وگرنه به رسانه رژیم پهلوی تبدیل خواهند شد. (همان، ج ۱۲، ص ۲۰۸)
یکی از انتقادات امام(ره) از رژیم‌های موجود در شرق و غرب عالم به پنهانکاری آنان و دور نگه‌داشتن افکار عمومی از واقعیت‌ها، مربوط می‌شد. در مقابل معتقد بودند که سلطه در اسلام منفی است و وجود حکومت به معنای سلطه نیست؛ چرا که اولاً حکومت یک وظیفه اضافی در عهده حاکم است و ثانیاً بین مردم و حاکمان حق متقابل وجود دارد و در حکومت اسلامی، مردم حتی ضعیف‌ترین‌ها، می‌توانند بالاترین افراد زمامدارشان را استیضاح کنند و آنان باید به شکلی قانعکننده بتوانند پاسخگو باشند. (همان، ج ۵، ص ۴۰۹ و ۴۴۹)
چنین اظهار نظرهایی از یک مرجع تقلید و بالاترین مقام مذهبی - فقهی که بدون هرگونه شرط و قیدی نظارت مردم بر بالاترین مقامات سیاسی و بر همه امور سیاسی را به رسمیت می‌شناسند و آن را به صراحت اعلام می‌نمایند، نشانگر این است که حقوق سیاسی مردم در نظارت بر امور سیاسی از منظر دینی امری مسلم است. خود حضرت امام(ره) به صراحت سرمنشأ آزادی انسان را، در تعیین سرنوشت اجتماعی و سیاسی، در نقد دولت و مشارکت در حکومت دانسته و اظهار نموده‌اند که در فرایند حکومت اسلامی دایره آزادی گسترش خواهد یافت و به مرحله بالاتری خواهد رسید. (همان، ج ۸، ص ۳۴۸)
امام(ره) مخالفت حاکمان (به عنوان صاحبان قدرت) با انتقاد مردم (به عنوان فاقدان قدرت) را ناشی از ساخته‌نشدن آنان، غلبه نفس اماره و شیطان و به عبارتی خودخواهی حاکمان دانسته‌اند. (همان، ج۱۳، ص ۹۹-۱۹۸) بنابراین، امام خمینی(ره) به طور ضمنی و بسیار جدی دیدگاه مخالفت با انتقاد به نام دین را تخطئه نموده‌اند و در واقع چنین عقایدی را گونه‌ای از انحراف از روح اسلام برشمرده‌اند که می‌تواند ناشی از جهل به منطق سیاست یا هواپرستی یا هر دو باشد.»