سیاست خارجی منطقه‌ای ترکیه در حال چرخش است؟

به گزارش گروه بین الملل خبرگزاری تسنیم، سفر بی سر و صدای مولود چاووش اوغلو وزیر امور خارجه ترکیه به عربستان سعودی، اتفاق مهمی است که نشان می دهد آنکارا به دنبال پایان دادن به مشکلات و اختلافات در سیاست خارجی منطقه ای و شاید یک بار دیگر به دنبال استراتژی «تنش صفر با همسایگان» و کشورهای منطقه است.

این نخستین بار پس از ماجرای قتل جمال خاشقجی در کنسولگری عربستان سعودی در استانبول است که یک مقام عالیرتبه دولت ترکیه، قدم بر خاک ریاض می گذارد. اما با وجود این میزان از اهمیت سیاسی و دیپلماتیک، رسانه های ترکیه در مورد اهداف و انگیزه های این سفر و جزئیات آن سکوت کردند و خود مولود چاووش اوغلو نیز صرفاً به نوشتن و انتشار یک توییت کوتاه اشاره کرده که در آن آمده است:«به منظور بررسی روابط دوجانبه ترکیه – عربستان سعودی و همچنین مسائل مرتبط با حمله و تجاوز به حریم مسجد الاقصی، فلسطین و منطقه، به عربستان سفر کردیم.»

چاووش اوغلو در حالی به عربستان رفته که در 10 روز اخیر، در سیاست منطقه ای ترکیه، دو اتفاق مهم دیگر نیز روی داده اند:

1.هیاتی از دیپلمات های ترکیه به ریاست سدات اونال معاون وزیر امور خارجه به قاهره سفر کرده و به مدت دو روز با دیپلمات های مصری مذاکره کرد.

2.دور از هیاهو و برجسته سازی های رسانه ای مرسوم، سفیر جدید ترکیه به امارات متحده عربی اعزام شد.

به باور بسیاری از تحلیل گران سیاسی ترکیه، علاوه بر برجسته شدن اهمیت تحولات شرق مدیترانه، فاکتور سیاست خارجی آمریکا نیز بر دیپلماسی ترکیه تاثیر به سزایی گذاشته است.

بوراک تویگان تحلیل گر ترک در این مورد چنین نوشته است:« در نتیجه تلاش های زیاد، ترکیه موفق شد با دو برادر جهان عرب، یعنی  مصر و عربستان پشت میز بنشیند. بدون شک، انتخاب جو بایدن که خطوط گسل خاورمیانه را دوباره فعال کرده، نقش مهمی در این تغییرات دارد».

شواهد نشان می دهد که وزارت امور خارجه ترکیه توانسته برای اخوان المسلمین، امتیازاتی کسب کند. اما واقعیت این است که روابط ترکیه و مصر با روابط ترکیه و عربستان سعودی، از منظر منافع سیاسی و اقتصادی، تفاوت هایی دارد. به عنوان مثال، ترکیه و مصر سفرای خود را فراخوانده و رابطه را به سطح کاردار تقلیل دادند. اما روابط تجاری بدون وقفه ادامه داشت.

حجم تجارت 5.2 میلیارد دلاری در سال 2013، هنگامی که محمد مرسی از قدرت سقوط کرد، تا امروز تقریباً در همان سطح باقی مانده است. اما در روابط دیپلماتیک بین ترکیه و عربستان سعودی، مشکلات اقتصادی نیز به وجود آمد.

پس از نیمه دوم سال 2017 میلادی و از زمانی که ولیعهد محمد بن سلمان امور را به طور کامل در دست گرفت، حجم تجارت و سرمایه گذاری ها به شدت کاهش یافت.

صباح سخنگوی دولت گزارش داد، صادرات ترکیه به عربستان سعودی در آوریل سال جاری از 200 میلیون دلار به 11 میلیون دلار کاهش یافت که نسبت به سال قبل 94.4 درصد کاهش داشته است. در حالی که عربستان سعودی، قبلاً بزرگترین کشور سرمایه گذار در ترکیه بود، از اکثر این سرمایه گذاری ها کنار کشید.

البته خسارات و هزینه های قطع ارتباط ترکیه با عربستان سعودی، امارات متحده عربی و مصر، فقط در حوزه تجارت نبوده و شواهد نشان می دهد که بارزترین نشانه این بود که عربستان سعودی به همراه مصر نقش مهمی در جلوگیری از عضویت موقت ترکیه در شورای امنیت سازمان ملل در اکتبر 2014 داشتند.

آنان معتقد بودند که ترکیه در پرونده سوریه و مصر، از اخوان المسلمین همچون کارت بازی استفاده می کند و اساساً انگیزه اصلی عربستان، امارات و مصر برای تشکیل یک مثلث ضد ترکیه و تحریم قطر، ارتباط دقیقی با سیاست های ترکیه در حمایت از اخوان المسلمین داشت.

یکی از ابعاد مهم سیاسی – امنیتی در روابط ترکیه و عربستان سعودی، نگرش خاص محمد بن سلمان و محمد بن زاید آل نهیان، نسبت به حضور نظامی ترکیه در قطر است.

آنان قبلاً اعلام کرده بودند که باید پایگاه نظامی ترکیه در قطر تعطیل شود. اما قطر زیر بار این پیشنهاد سنگین نرفت و شواهد نشان می دهد که حالا، حساسیت های عربستان و امارات نسبت به فعالیت نظامی ترکیه در قطر، تا حدودی کاهش یافته است.

با این حال، هنوز هم مشخص نیست که در روابط آتی ترکیه و عربستان سعودی، محمد بن سلمان، به چه شیوه ای عمل خواهد کرد. آیا ترکیه قرار است دل او را به دست بیاورد و رابطه در کوتاه مدت جوش بخورد؟ یا برای یک دوره گذار، باید رابطه به شکل کژ دار و مریز، پیش برود؟  

رئیس چه می گوید؟

در ادبیات سیاسی آکپارتی و اطرافیان دولت و رئیس جمهور، غالباً از رجب طیب اردوغان، با لفظ «رئیس» یاد می کنند. اگر چه اردوغان، پیش تر هم در حزب عدالت و توسعه، در مقام نخست وزیری و بعدها در دور اول ریاست جمهوری، تمایل داشت که در اغلب حوزه ها، بر اساس دستور و خواست مستقیم او عمل شود، اما از وقتی که نظام سیاسی و اجرایی ترکیه از پارلمانی به ریاستی تغییر یافته، اردوغان از ابزارها و امکانات بیشتری برای قبولاندن دیدگاه های خود برخوردار شده و سران احزاب مخالف، برای توصیف مکانیسم تصمیم گیری و اجرا در ترکیه کنونی، لفظ «رژیم تک نفره» را به کار می برند و معتقد به خنثی و بی اثر شدن پارلمان و پیشرفت امور با ضوابط  و تصمیمات شخصی رئیس جمهور هستند.

گستردگی دامنه این انتقاد، سیاست خارجی را نیز در برگرفته است.

به باور منتقدین، دستگاه دیپلماسی ترکیه در سالیان اخیر، ارزیابی سفرا، دیپلمات ها و کارشناسان مشاور را کنار نهاده و صرفاً تابع نظرات و دیدگاه های شخصی رئیس جمهور بوده و او با برخی تصمیمات عجولانه به دیپلماسی منطقه ای آنکارا، لطمه زده است.

نامق تان، سفیر اسبق ترکیه در آمریکا و از دیپلمات های مشهور ترکیه در این مورد گفته است: «در چند سال گذشته وزارت امور خارجه ما از مدار دیپلماسی خارج شده و کل سیاست خارجی کشور در کاخ ریاست جمهوری، تنظیم و اداره می شود. چنین چیزی موجب آن شده که اعتبار دستگاه دیپلماسی و سفرای ما زیر سوال برود».

در پایان باید گفت، شواهد چند ماه گذشته، این واقعیت را نشان می دهد که دستگاه دیپلماسی ترکیه، بیش از هر زمان دیگری اهمیت روابط و مناسبات منطقه ای را درک کرده است.

ترکیه در چند سال گذشته، بیشترین توان و ظرفیت سیاست خارجی خود را صرف آن کرد که با آمریکا و اتحادیه اروپا روابط خوبی برقرار کند و به خاطر مجموعه ای از خطاهای راهبردی، از اهمیت روابط منطقه ای بازماند.

اما در شرایط کنونی، مباحث مهمی همچون اهمیت تحولات سیاسی – اقتصادی و امنیتی در شرق مدیترانه، تحولات جهان عرب، آفریقا و همچنین نیاز روز افزون ترکیه به توسعه روابط تجاری، دستگاه دیپلماسی این کشور را به ایستگاهی رسانده که در آن، ارتباط با کشورهای منطقه، دستاورد و اهمیت بیشتری دارد.