اختلاف عمیق ایران و آمریکا در زمینه احیای برجام

به گزارش اقتصادنیوز ، دور پنجم از مذاکرات کمیسیون برجام در شهر وین در شرایطی در حال انجام است که به نظر می‌رسد مذاکره‌کنندگان به مرحله تفاهم نزدیک‌تر شده‌اند. روزنامه نیویورک‌تایمز گزارشی را در این زمینه به قلم استیون ارلانگر از بروکسل و دیوید ای سنگر از واشینگتن با عنوان «ایالات متحده و ایران خواهان احیای توافق هسته‌ای هستند؛ هر چند مقصودشان عمیقا اختلاف دارد»  منتشر کرده و از چالش‌ اختلاف مقاصد میان دو طرف در احیای برجام پرده برداشته است.

اشتراک اهداف، افتراق مقاصد

جو بایدن و مقامات ایران اظهار کرده‌اند که یک هدف مشترک دارند: هر دو خواهان بازگشت دوباره به توافق هسته‌ای هستند که دونالد ترامپ سه سال پیش آن را کنار گذاشته و لغو تحریم‌ها علیه ایران را که تحت فشار اقتصادی قرار گرفته مشروط به اعمال محدودیت‌های شدیدی بر برنامه هسته‌ای کرده است.

اما پس از پنج هفته دست‌وپنجه نرم کردن پشت‌پرده در اتاق های هتل وین -جایی که هر دو طرف دیدگا‌ه‌های خود را از طریق واسطه‌های اروپایی به طرف مقابل منتقل می‌کنند- مشخص شد که توافق‌نامه قبلی، دست‌کم برای بلند مدت، به کار هیچ یک از دو طرف نمی‌آید.

طرف ایرانی به دنبال این است که تجهیزات پیشرفته تولید سوخت هسته‌ای -که پس از خروج ترامپ از توافق به کار می‌برد- را حفظ و خواهان ادغام  در سیستم مالی جهانی فراتر از آن‌چه در توافقنامه 2015 تعهد شده، است.

دولت بایدن، به زعم خود، معتقدست که احیای توافق‌نامه قدیمی تنها به عنوان یک گام به شمار می‌آید و به دنبال آن باید بلافاصله توافق در مورد محدود کردن توان موشکی، پشتیبانی از تروریسم [ادعایی] و امکان تولید سوخت کافی برای ساخت یک بمب برای دهه‌ها توسط ایران است. اما ایرانی‌ها از قبول آن خودداری می‌کنند.

لحظه مهم تصمیم‌گیری

اکنون، زمانی که مذاکره‌کنندگان بار دیگر در وین حضور پیدا کرده‌اند، دولت بایدن در می‌یابد که در نقطه مهم تصمیم‌گیری قرار گرفته است. شواهد حاکی از آن است که احیای توافق نامه سال 2015، با تمام نقایص‌اش عملی است. اما دستیابی به آنچه آنتونی بلینکن، وزیر امور خارجه آمریکا آن را توافقنامه‌ای «طولانی‌تر و مستحکم‌تر» خوانده – که شامل محدودیت بر برنامه موشکی و منطقه‌ای ایران و توقف دسترسی به اورانیوم غنی‌شده با غلظت بالا تا نسل‌های بعدی باشد- مثل همیشه دور از دسترس به نظر می‌رسد.

احتمالا این یک پاشنه‌آشیل سیاسی بزرگ برای جو بایدن به شمار می‌رود، چرا که خود او به خوبی می‌داند که پس از جلسات متعدد در وین و جاهای دیگر، نمی‌تواند تنها تکرار کنده‌ی آن‌چیزی باشد که باراک اوباما شش سال پیش از این بدان دست یافته بود و تنها این وعده مبهم را بدهد که ممکن است [این توافق] اتفاق بسیار بزرگ‌تر و بهتری به دنبال داشته باشد.

بازسازی توافق به منزله‌ی قدم اول

به اعتقاد ولی‌رضا نصر، از دانشگاه جان هاپکینز «ایران و ایالات متحده در حال مذاکره در زمینه توافق‌های مختلف هستند و به همین دلیل مذاکرات بسیار کند پیش می‌رود». آمریکایی‌ها بازسازی توافق قدیمی را به چشم اولین قدم برای دستیابی به چیزی بسیار بزرگ‌تر نگاه می‌کنند و از اشتیاق ایران برای برداشتن مجموعه‌ای از محدودیت‌های مالی که فراتر از این توافق به شمار می‌رود -شامل انجام برخی تراکنش‌ها با بانک‌های غربی- دلگرم می‌شوند، چرا که این امر باعث ایجاد آن چیزی می‌شود که یک مقام ارشد دولت آمریکا از آن با عنوان «شرایط مناسب برای مذاکره در مورد یک توافق مکمل» یاد می‌کند.

با این حال ایرانی‌ها حتی از بحث در مورد یک توافق بزرگ‌تر اجتناب دارند و مقامات آمریکایی هم تردید دارند که که آیا ایران واقعا خواهان احیای توافقی است که تندروی‌های قدرتمند در داخل کشور به سختی آن را رد می‌کنند.

شش هفته مانده به انتخابات ریاست جمهوری در ایران، تیم نسبتا میانه‌رو و رو به پایان کار حسن روحانی و محمدجواد ظریف در حال چرخش به سوی یک توافق در همین نزدیکی‌ها هستند. روحانی روز شنبه خطاب به ایرانیان گفته «تقریبا همه تحریم‌های اصلی برداشته شده است» -که ظاهراً به این طرح آمریکا اشاره دارد که در صورت اعمال مجدد محدودیت‌ها بر تولید اورانیوم غنی‌شده تهران، برداشتن تحریم‌های اصلی امکان‌پذیر است- و افزوده «مذاکرات به دلیل برخی جزئیات در حال انجام است». و البته بلینکن هم در پاسخ اظهار داشته او و دیپلمات‌های اروپایی تأکید دارند ایران هنوز طور دقیق درباره احیای محدودیت‌ها بر برنامه هسته‌ای‌اش توضیح نداده است.

حتی با این شرایط هم چگونه بایدن متعهد می‌شود که دولت جدید مطمئنا تندرو ایران حاضر به گفتگوهای بیش‌تر برای بلندمدت‌تر شدن و تقویت توافق شود. این سوالی است که مقامات آمریکایی به سختی به آن پاسخ می‌دهند. به اعتقاد دستیاران بایدن استراتژی آن‌ها بر این اساس استوار است که احیای توافق قدیمی باعث ایجاد اجماع بین‌المللی بیش‌تری خواهد شد، خصوصاً در مورد شرکای اروپایی که نسبت به تصمیم ترامپ برای خروج یک‌جانبه از توافقی موثر معترض هستند. به گفته یک مقام ارشد حتی با یک توافق قدیمی هم که شده برنامه هسته‌ای ایران را تحت کنترل جدی داشته باشید.

حساب‌وکتاب‌های وین

خارج از مذاکرات اسرائیلی‌ها مشغول به فعالیت هستند و به کارشکنی و عملیات تخریب و ترور برای فلج کردن برنامه هسته‌ای ایران -و شاید خود مذاکرات - ادامه می‌دهند. بنابراین قابل توجه است که مدیر موساد، که این عملیات را رهبری می‌کند، اخیراً برای ملاقات با رئیس‌جمهور آمریکا وارد کاخ سفید شده است. پس از انفجار در نیروگاه هسته‌ای نطنز در ماه گذشته‌، بایدن به دستیارانش گفته که به زمان‌بندی این واقعه- درست زمانی که ایالات متحده در حال مذاکره بر سر احیای توافق بود- مشکوک است.

اختلافات با اسرائیل هم‌چنان باقی است. در جلسات هفته گذشته در واشینگتن، مقامات اسرائیلی استدلال کردند که بازگشت ایالات متحده به توافق قبلی ساده لوحانه است، چرا که به نظر آن‌ها نقطه گریز هسته‌ای را حفظ می‌کند.

دستیاران ارشد بایدن معتقدند سه سال «فشار حداکثری» علیه ایران که توسط ترامپ و وزیر امور خارجه‌اش، مایک پمپئو طراحی شده بود، منجر به فروپاشی دولت و یا دست‌کشیدن از فعالیت‌های منطقه‌ای‌اش نشده است و در حقیقت  باعث نزدیک‌تر شدن به گریز هسته‌ای شده است.

با این حساب، در وین، رابرت مالی، مذاکره کننده اصلی آمریکا، پیشنهاد قابل توجهی در مورد لغو تحریم‌های ناسازگار با توافق اصلی ارائه داده است. روز چهارشنبه هم بلینکن گفت که ایالات متحده جدیت خود را در بازگشت به توافق نشان داده است و آن‌چه ما هنوز نمی‌دانیم این است که آیا ایران هم به همین میزان جدی است و آمادگی به حرکت رو به جلو را دارد.

رایزنی‌ و فشارهای هم‌زمان

در حالی که ایران اصرار دارد حق استفاده از بیش‌تر از زیرساخت‌های هسته‌ای خود -به ویژه سانتریفیوژهای پیشرفته مغایر با توافق- را محفوظ نگه دارد، خواستار لغو تحریم‌هایی فراتر از آن تحریم‌هایی است که ایالات متحده آن‌ها را مغایر با برجام می‌داند. در عوض، از نظر ایران آژانس بین‌المللی انرژی اتمی باید سانتریفیوژهای جدید را به طور ساده بازرسی کند، که از نگاه واشینگتن غیرقابل قبول است.

در حالی که مذاکرات در جریان است، ایران بر شدت فشارها از طریق افزودن ذخایر اورانیوم بسیار غنی‌شده و تجهیزات لازم برای تولید می‌افزاید، که این همه ناقض توافق است.

هم ایران و هم ایالات متحده تحت محدودیت‌ها و فشارهای خاص خودشان مشغول به کار هستند. حتی زمانی که آیت‌الله خامنه‌ای، از مذاکرات وین حمایت کرد، محافظه‌کاران قدرتمندی که به واشنگتن اعتماد ندارند و در انتظار تصاحب ریاست جمهوری هستند، روحانی و ظریف را آماج حمله‌های خود قرار می‌دهند. بایدن هم در حال دست‌وپنجه نرم کردن با کنگره‌ای بسیار مشکوک به توافق و اسرائیلی است که با این نگرانی‌ها هم‌درد است.

به باور مقامات، با نزدیک شدن به انتخابات ایران، زمان به تنگنا افتاده و دولت بایدن زمان قابل توجهی را برای مذاکراتی که در حال پیشرفت است، از دست داده است. آمریکایی‌ها در ابتدا خواستار بازگشت ایران به تعهدات خود شدند و سپس تصمیم گرفتند برخی از تحریم‌های دولت ترامپ را به عنوان اهرم فشار در تلاش برای انجام مذاکرات گسترده‌تر حفظ کنند.

زمان از دست رفته

طی دو دور مذاکرات در ماه فوریه، اروپایی‌ها از مقامات آمریکایی خواستند که مذاکرات جدی را آغاز کرده و به عنوان حسن نیت برخی تحریم‌ها را لغو کنند. اما این پیشنهادات نادیده گرفته شدند. اما زمانی که آیت‌الله خامنه‌ای اعلام کرد که این کشور نسبت به غنی‌سازی اورانیوم تا خلوص 60 درصدی اقدام خواهد کرد -برخلاف حد 3.67 درصدی در توافق هسته‌ای- واشنگتن با جدیت بیش‌تری دست به کار شد و مقامات گفتند که از ترس کاهش بیش‌تر نقطه شکست هسته‌ای، امور را جدی‌تر گرفتند.

فقط در پایان ماه مارس بود که دو طرف توافق کردند که یک‌باره به مذاکره در باره کل توافق بپردازند و مذاکرات وین از اوایل آوریل آغاز شد. سپس زمان بیش‌تری طول کشید تا آمریکایی‌ها بپذیرند که بازگشت به توافق سال 2015 همان‌طور که نوشته شده، بهترین و شاید تنها راه ایجاد اعتمادسازی لازم برای ایران است که در آن صورت حتی ممکن است زمینه‌ساز مذاکرات گسترده‌تر بعدی شود.

رنگ‌بندی تحریم‌ها

در حال حاضر سه کارگروه ایجاد شده است: یکی برای بحث در مورد سازمان تحریم‌های واشنگتن، یکی برای بحث درباره چگونگی بازگشت ایران به محدودیت‌های غنی‌سازی و دیگری برای تعیین توالی بازگشت متقابل. ایران هنوز به طور جدی به برنامه‌های خود را ارئه نکرده و هم‌چنان اصرار دارد که ابتدا باید واشینگتن اقدام کند، اما یک مسئله مهم دیگر باقی مانده است: کدام تحریم‌ها برداشته می شود.

ترامپ در تلاش برای جلوگیری از هر گونه امکان احیای توافق ، بیش از 1500 تحریم را بازسازی و یا اعمال کرد. این تحریم‌ها به سه سبد سبز، زرد و قرمز تقسیم شده، که مشخص کننده میزان مغایرت آن‌ها با توافق است. سبز برداشته خواهد شد، بر سر زرد می‌شود مذاکره کرد و قرمز باقی خواهد ماند -از جمله تحریم علیه افراد به دلیل نقض حقوق بشر.

تصمیم‌گیری برای لغو تحریم‌ها از نظر سیاسی برای هر دو کشور امری بسیار حساس است. به عنوان مثال، در گروه زرد، ایران اصرار دارد که تحریم بانک مرکزی در دوره ترامپ تحت عنوان حمایت از تروریسم باید لغو شود چرا که آسیب‌رسان به مبادلات تجاری است. به گفته مقامات خارج کردن سپاه پاسداران انقلاب اسلامی از لیست تروریسم برای واشنگتن حتی پیچیده‌تر خواهد بود. موافقت ایرانیان با توافقی که مسئله سپاه را حل نکند، دشوار به حساب می‌آید.

به گفته علی واعظ ، مدیر پروژه ایران در گروه بحران «برای بایدن توجیه لغو تحریم ها علیه موسساتی که هنوز منافع ایالات متحده را در منطقه تهدید می‌کنند دشوار است، و برای روحانی سخت است که به خانه برود و در مورد لغو همه تحریم‌ها به جز تحریم‌های علیه رقبایش به خود مباهات کند». واعظ، با اشاره به حملات موشکی به عراق، گفت: «این یک فرایند شکننده است و در صورت کشته شدن حتی یک آمریکایی، کل روند از خط خارج می شود».

مسئله اصلی

اما سئوال اصلی این است که بایدن چگونه ایران را به سمت مذاکره در مورد توافقی بهتر و جدید سوق خواهد داد. مقامات آمریکایی در تلاش برای احیای مجدد توافق قدیمی، هیچ پاسخی واقعی برای این معضل ندارند، اما آن‌ها ادعا می‌کنند که نسبت به توافق قدیمی منافع بیش‌تری هم نصیب ایران خواهد شد، بنابراین باید مایل به مذاکرات بیش‌تری باشد. آمریکایی‌ها می‌گویند اکنون هم آماده‌اند در مورد چگونگی تقویت توافق برای سود متقابل گفتگو کنند، اما این بستگی به تصمیم ایران دارد.

علی‌رغم تاکتیک‌های فشار ایران –افزایش سطح غنی‌سازی و منع بازرسی بازرسان بین‌المللی از سایت‌های اصلی در اواخر فوریه - ظریف اصرار دارد که آن‌ها به راحتی قابل برگشت هستند. مقامات اطلاعاتی آمریکا معتقدند ایران در حال حاضر فعالیت‌های اساسی در زمینه تولید سلاح هسته‌ای انجام نمی‌دهد، اما اسرائیلی‌ها بدبینی بیش‌تری دارند و ادعا می‌کنند که شواهدی در این زمینه دارند.

جنجال اخیر ظریف در انتشار نوار صحبت‌های او، که ظاهرا به دنبال آسیب رساندن به شهرت او در صورت تلاش برای تصدی پست ریاست جمهوری بود، فضای ایران را پیچیده‌تر کرده است.

رهبر ایران بدون نام بردن از ظریف گفت که این سخنان یک اشتباه بزرگ و تکرار آن چیزی است که دشمنان ایران می گویند و نباید یک مقام جمهوری اسلامی مرتکب شود. به عقیده الی گرانمایه، از شورای روابط خارجی اروپا «رهبر انقلاب با کم اهمیت جلوه دادن نقش ظریف، حمایت خود را از گفتگوها تأیید و در عین حال مذاکره‌کنندگان را از انتقاد تندروها محفوظ نگه داشت».