بازخوانی آرای استاد اخلاق در باب «مربی و تربیت»

به گزارش خبرنگار فرهنگی خبرگزاری تسنیم، محمدحسین فاضل، کارشناس حوزه کتاب، در یادداشتی به بازخوانی آرای مرحوم آیت‌الله حائری شیرازی درباره مقوله «مربی و تربیت» براساس کتابی با همین عنوان پرداخته و نوشته است:

از انسان‌های خوب و بد، ملاک‌ها، معیارها، نشانه‌ها و آثار آن‌ها زیاد خواندیم، شنیدیم، گفتیم و نوشتیم. انسان‌های خوب و بد در هر ایدئولوژی چه اومانیستی، لیبرالی چه اسلامی و... با معیارهای خاص خود شناخته می‌شوند. انسان از جهات مختلف یکی از مهم‌ترین محورهای بحث همه مکتب‌ها و جهان‌بینی‌ها است. در این میان تبیین سعادت و کمال انسان در راه رسیدن به آن، از حساسیت و اهمیت بیش‌تری برخوردار است؛ از این رو همواره یکی از اصول و مبانی هر جهان‌‏بینی و یکی از محورهای اساسی معرفت ‏و اندیشه بشری، «انسان» و مباحث مربوط به اوست که پیوسته مورد توجه‏ و اهتمام اندیشه‌‏وران و متفکران بوده است. مکاتب مختلف در طول تاریخ تلاش کرده‌اند در بخش‌ها و شیوه‌های مختلف، به طرح مباحثی در خصوص شناخت انسان و توانمندی‌های او بپردازند.  

«معلم» یا «مربی» یکی از مهمترین عوامل در شناخت انسان، آشنایی با وظایف او و رسیدن انسان به کمال است. تربیت صحیح یکی از مهمترین دغدغه‌های انسان‌ها است که گذشت زمان نه تنها اهمیت آن را کاهش نداده، بلکه بشر را متوجه اهمیت محوری آن در پیشرفت و ایجاد تمدن کرده است. دست‌یابی به آرمان‌های یک جامعه و حیات آن در طول تاریخ همواره تابعی از تربیت هدفمند افراد آن جامعه بوده است.

در تربیت و در جهان‌بینی اسلامی، معلم جایگاه ارزشمندی دارد. در قرآن کریم خداوند خود را به عنوان اولین معلم معرفی کرده که هرآنچه انسان نمی‌دانست و به آن علم نداشت، به وی آموخت. در فرهنگ اسلامی، معلمی را شغل انبیا توصیف کرده‌اند و مأموریت انبیای الهی در این مکتب، هدایت انسان‌ها به کمال عنوان شده است. در این تربیت، قوم یا گروه خاصی مورد اشاره نیست، بلکه ارتقای منزلت انسانی مورد هدف و اهتمام است. اما رسیدن به این هدف چگونه امکان‌پذیر است؟ چه مقدماتی می‌خواهد و چه عواملی در این امر دخیل‌اند؟...

«بین تعلیم و تربیت یک نوع ارتباط اساسی موجود است، مخصوصاً در زمینه علومی که با «جهت انسان» رابطه پیدا می‌کند. اگر تربیت به معنی ساخته شدن انسان و رسیدن او به کمال حقیقی خویش است، هر علمی که انسان را معنی می‌کند و انسان از طریق آن با حقیقت آشنا می‌شود، «علم جهت‌دهنده» است. حال، اگر در این علم مغالطه و مجادله‌ای انجام شود، خط و جهت انسانی را تا زمانی که شخص تحت تأثیر آن علم باشد و اعتقادش به آن علم پا بر جا باشد، منحرف نگه می‌دارد».

کتاب «مربی و تربیت» از مرحوم آیت الله حائری شیرازی، استاد اخلاق حوزه و دانشگاه، از جمله تازه‌ترین منابعی است که قصد دارد این موضوع مهم را شرح دهد. این اثر که حاصل سلسله سخنرانی‌های مرحوم حائری شیرازی در سال 59 در مرکز تربیت معلم است، توسط نشر معارف منتشر شده و در دسترس علاقه‌مندان قرار گرفته است. سخنرانی‌هایی که با دغدغه شناخت بیشتر فرهنگ اسلامی و نقاط افتراق آن با فرهنگ غربی برگزار شد.  

استاد اخلاق در کتاب حاضر نقش مربی را نقشی جهت‌دهنده و پویا در حرکت دانش‌آموز و متربی در مسیر کسب علم می‌داند؛ به طوری که شاگرد عموماً در همان مسیری حرکت خواهد کرد که مربی در نظر دارد و به آن اشاره می‌کند. این جهت‌دهی با توجه به مسیری که خود استاد و معلم در آن قرار دارد، شکل می‌گیرد. اگر انسانی باشد، شاگرد را به آرمان‌ها و ارزش‌های انسانی که همان اخلاق حسنه و بندگی خداوند است، می‌کشاند و در نتیجه علم در خدمت کمک به مردم و بشر قرار می‌گیرد؛ و اگر نفسانی باشد، شهوات آدمی را بر او مسلط می‌کند و از آن دانش در جهت کشتار جمعی بشر چه با سلاح و چه با خدمت در نظام سرمایه‌داری می‌کشاند.

آیت‌الله حائری به زیبایی و بیانی شیوا اصالت تربیت انسان را «ما فی الانسان» می‌داند. ما فی الانسان یعنی شرایط درونی انسان، یعنی همان شکوفا کردن استعدادهای درونی و نهفته در ذات انسان که خدادادی است. «ما فی الانسان» نقطه مقابل «ما به الشرایط» است؛ یعنی شرایط اجتماعی و محیطی و تأثیر آن بر انسان، یعنی محدود کردن شاگرد و قالبی در آوردن آن. از نظر ایشان، این نوع تربیت در جهت اهداف شیطانی است، نمایی است از جامعه سرمایه‌داری که میل به داشتن کارگرهای بی سر و صدا و بدون وجهه انسانی دارد:

«تربیت یعنی اینکه شما به عنوان جزئی از ما فی الشرایط (شریاط بیرونی)، چنان با این طفل برخورد کنی که ما فی الانسان و درون او و آنچه در وجود خودش است شکوفا و بارز و آشکار شود؛ به طوری که بتواند ببیند و بفهمد و تمییز بدهد؛ یعنی به قوه تشخیص او کمک کنی، ملاک به دستش بدهی که با ان ملاک بتواند کار کند و طبق آن ملاک انتخاب کند. این بهترین خدمتی است که تربیت می‌تواند به انسان بکند».

ایشان در این کتاب توضیح می‌دهد که نقش مربی در جامعه کوچک خود یعنی کلاس درس، همانند نقش حاکمیت بر جامعه است. حاکمیت اگر حاکمیت نور باشد، جامعه را به طرف نورانیت و انسانیت می‌برد و اگر حاکمیت ظلمت باشد، جامعه را به طرف تاریکی سوق می‌دهد. یکی از مباحث جالب در این کتاب، رشد مربی همراه با متربی است. مربی در کلاس درس خود نیز همراه با شاگردان رشد می‌کند و این یکی از نشانه‌های آموزش پویا و نورانی است: 

«نتیجه اصطکاک معلم و شاگرد ساخته شدن هر دو و حرکت کردن هر دو در یک مسیر است؛ یعنی شما به این نیت سر کلاس می‌روید: خداوندا، می‌روم که کاروانی از انسان‌ها را به سوی تو دعوت کنم و قدمی چند با آن کاروان به سوی تو طی طریق کنم؛ یعنی شما، در حالی که با شاگردانت در راه خدا قدم بر می‌دارید قدم قدم آنها قدمی است برای تو و شما سیری می‌کنی به عدد هر سیری که شاگردانت می‌کنند».

ایشان در این کتاب به مبانی، اصول و روش‌های تربیت دینی و قواعد رابطه بین مربی و متربی می‌پردازد. مباحثی که مورد استفاده ملعمان، مربیان، والدین و تمام فعالان حوزه تعلیم و تربیت است که در نوع خود بدیع و مصداق تولید در حوزه علوم اسلامی و تربیتی است.