فک خزری که در ایران با نام فک ایرانی نیز شناخته می‌شود، گونه‌ای از پستانداران دریایی است که به طور انحصاری در دریای مازندران زندگی می‌کند و تنها در کشورهای ایران، آذربایجان، روسیه، ترکمنستان و قزاقستان یافت می‌شود. فک‌های خزری بالغ، حدود 1.4 تا 1.8 متر بلندی دارند، وزن‌شان به 50 تا 86 کیلوگرم می‌رسد و طول عمر آن‌ها حدود 35 تا 50 سال است.
تغذیه فک‌های خزری از ماهی کیلکا و گاها سخت‌پوستان تامین می‌شود. فک‌های خزری برای شکار تا عمق 50 متری آب پایین می‌روند و بعد از 1 دقیقه جهت تنفس روی آب می‌آیند. البته به طور کلی فک‌ها در صورت نیاز می‌توانند مدت زمان بیشتری را در بخش‌های عمیق‌تر آب‌ها بمانند.
فک‌های خزری چه ماده و چه نر حیواناتی تک‌همسر هستند و عموماً در فصل جفت‌گیری (اواخر زمستان تا اواسط بهار) بیش از هر زمان دیگری به صورت اجتماعی زندگی می‌کنند. پس از جفت گیری 11 ماه طول می‌کشد تا بچه فک به دنیا بیاید و در این زمان فک‌ها به نواحی شمالی دریای مازندران مهاجرت می‌کنند و فرزند خود را در قطعه‌های یخ به دنیا می‌آورند.
بچه فک‌های خزری با وزن تقریبی 5 کیلوگرم و با پزری سفید یا سفید مایل به زرد به دنیا می‌آیند و تا مدت 1 ماه توسط مادر خود نگهداری می‌شوند. البته تا زمانی که پرزهای سفید رنگ‌شان نریزد و یخ‌ها اطراف‌شان ذوب نشود، وارد آب نمی‌شوند. با بزرگ شدن فک‌های خزری پوست آن‌ها به رنگی در طیف خاکستری درمیاید.
در کجای ایران فک‌های خزری را ببینیم؟
طبعا استان‌های هم‌جوار با دریای خزر یعنی گیلان و مازندران از مهمترین مناطقی هستند که می‌توانیم شاهد فک‌های خزری باشیم. به طور دقیق‌تر، تعداد کمی از فک‌های خزری در پارک ملی بوجاقِ رشت می‌زیستند و غالب جمعیت فک‌های خزری ساکنِ ایران در میانکاله و آشوراده، تنها جزیره ایرانی دریای خزر واقع در استان گلستان زندگی می‌کنند.
اگر شما دوست دارید این گونه رو به انقراض را از نزدیک تماشا کنید. 2 نکته را در خاطرتان داشته باشید: نخست اینکه، فک‌ها حیواناتی مهاجر محسوب می‌شوند و در فصول یا چرخه‌های مختلف زندگی‌شان در محیط‌های متفاوتی زندگی می‌کنند. برای مثال، با افزایش دمای آب، فک‌های خزری به مناطق سردتر مهاجرت می‌کنند و درفصل‌های پاییز و زمستان (حدفاصل مهر تا فروردین) در بخش‌های نیمه جنوبی دریای خزر از جمله ایران یافت می‌شوند. بنابراین ایران سکونت‌گاه دائمی این حیوانات نیست. نکته حائز اهمیت دیگر به سبک زندگی فک‌ها بازمی‌گردد، چرا که خوک‌های آبی، حیواناتی منزوی محسوب می‌شوند و با گونه‌های دیگر از جمله انسان‌ها تعامل خوبی ندارند.
وضعیت فک‌های خزری در ایران و سایر نقاط
متاسفانه فک‌های خزری حال و روز خوبی ندارند و بر اساس فهرست IUCN (اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت) در رده «در معرض خطر» قرار می‌گیرند. گونههایی که در این رده قرار می‌گیرند، خطرات متعددی آن‌ها را تهدید می‌کند و در صورتی که این عوامل برطرف نشود، در رده «در معرض انقراض» قرار خواهند گرفت.
طی آخرین خبر‌های مربوطه، در اواخر آذر ماه 99 گزارشی مبنی بر مرگ 300 قلاده فک خزری در داغستانِ روسیه داده شد که چندی از این فک‌های خزری باردار نیز بوده‌اند. در ایران نیز امیر صیاد شیرازی (مسئول مرکز درمانی و تحقیقاتی فک خزری) معتقد است که ایجاد تغییرات در آشوراده و میانکاله (به عنوان مهمترین زیستگاه‌های فک‌های خزری در ایران محسوب می‌شوند)، سبب شده فک کمتری به ایران مهاجرت کنند.
البته که این خبرها تنها 2 نمونه از صد اتفاق ناگواری بوده که پیرامون فک‌های خزری می‌توان خواند یا شنید. برای تعمیم دادن این موضوع به ارقام بزرگ‌تر، کافی است بدانید در اوایل قرن بیستم، بالغ بر 1.5 میلیون قلاده فک خزری در نواحی دریای خزر زندگی می‌کردند؛ اما هم‌اکنون تعداد آن‌ها به کمتر از 70 هزار قلاده رسیده است و بیش از 90 درصد از جمعیت آن‌ها در 100 سال اخیر نابود شده‌اند.
فک‌ها جانورانی هستند که نقش پررنگی در اکوسیستم بر دوش دارند، حتی مدفوع این حیوان نیز به عنوان غذای سایر گونه‌های آبزی استفاده می‌شود. محافظت از فک‌های خزری مختص به یک کشور نیست و جهت بهبود شرایط این گونه، نیاز است تمامی کشورهای حوزه دریای مازندران به فکر باشند.
مهمترین خطراتی که جان فک‌های خزری را تهدید می‌کند
به طور کلی دو عامل انسانی و طبیعی دست به دست‌هم داده‌اند تا تنها گونه پستاندار دریای خزر را به خطر انقراض نزدیک کنند. در این میان، مهمترین عوامل انسانی و طبیعی که مسبب این حادثه هستند عبارتند از:
- رها سازی زباله و تورهای ماهی‌گیری در طبیعت و دریا: فک‌ها همانند انسان‌ها نیستند. سوا از قدرت ذهنی پایین‌تر، بدن فک‌ها به گونه‌ای تکامل یافته که حتی راه رفتن نیز برایشان دشوار است. اما انسان‌ها چه عمدی و چه سهوی با دور انداختن زباله در طبیعت و البته تورهای ماهی‌گیری مستقیما سبب مرگ آن‌ها می‌شوند.
- شکار فک‌های خزری که به دلیل پوست و گوشت (با وجود قانون ممنوعیت فک‌های خزری در کشورهای مربوطه) یا حتی کشتن فک‌ها توسط صیادانی که آن‌ها را به چشم رقیبی در کاهش میزان ماهی‌های کیلکا می‌بینند.
- افزایش آلودگی‌های آبی دریای خزر به دلایلی چون وارد شدن سموم صنعتی، آلودگی‌ها نفتی، مواد رادیواکتیو و ...
- از دلایل طبیعی هم می‌توان به گرمایش جهانی اشاره کرد که تهدیدی برای نابودی زیستگاه و منابع غذایی آن‌ها به‌شمار می‌رود.
- افزایش جمعیت جانور ریز اندامی به نام «شانه‌دار دریایی مهاجم» که با تغذیه‌اش از پلانکتون، تخم و لارو ماهی‌ها سبب از بین بردن نظم چرخه غذایی شده و علاوه بر فک‌ها به تمامی اکوسیستم دریای خزر نیز آسیب می‌رساند.
لنی هارت؛ نامی ماندگار در کنار فک ایرانی
در آخر لازم است تا تقدیری کنیم از دکتر لنی هارت، دامپزشک هلندی که برای نجات فک‌های خزری از وضعیت کنونی، بیش از 50 سال از عمر و سرمایه خود را صرف کرده است. خدمات دکتر لنی هارت برای فک‌های خزری آنقدر زیاد بوده که تقدیر از نام و فعالیت او، کوچک‌ترین کار ممکن است. وی در ایران بنیانگذاز «مرکز درمانی و تحقیقاتی فک خزری» است، مرکزی که برای حفظ و مراقبت فک‌های خزری ایران تاسیس شده است، مرکزی که هزینه‌های آن تماما از طریق دکتر لنی هرت و خیرین تأمین می‌شود.
تألیف: لست‌سکند